محمدمهدی بنده علی نایینی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: همه ساله دولت منابع و مصارف سال پیش روی خود را در سند بودجه تدوین و به مجلس برای تصویب ارائه می‌کند. نکته ای که در این رابطه بسیار مهم است، افزایش درآمد مالیاتی در بودجه است که باید آسیب شناسی شده و برای آن راهکار ارائه شود.

وی با اشاره به اینکه دولت در بودجه خود، منابعی را جهت هزینه کرد در اختیار دارد، که منابع حاصل از نفت و گاز از جمله آنهاست، اظهار کرد: تقریبا همه عوامل تعیین کننده این منبع تحت تاثیر عوامل خارجی هستند. از جمله ویژگی های این منابع را می‌توان، قابل تحریم بودن یا نوسانات قیمتی آنها عنوان کرد که هر کدام اثرات منفی بسیاری در بودجه ریزی ایجاد می کنند.

وی با بیان اینکه فروش این منابع به مثابه فروش ثروتی است که متعلق به نسل‌های دیگر است و عاقلانه نیست که نسل‌های آینده نیز از این ثروت ملی محروم شوند، افزود: از سویی دیگر، اختیار کامل این منابع از لحاظ عدالت در دست ما نیست مگر اینکه درآمد حاصل از آن در محلی دیگر سرمایه گذاری شود تا نسل‌های آینده نیز از آن منتفع شوند. همچنین مشکل عدیده‌ای که این منبع سال‌های سال برای کشورمان ایجاد کرده بیماری هلندی است که به تبع آن افزایش سطح قیمت های کالاهایی که محدودیت دارند مانند زمین و مسکن را شاهد بوده‌ایم و برای برون رفت از این مشکلات نیاز است بودجه مستقل از نفت داشته باشیم.

نایینی ادامه داد: به طور کلی بیماری هلندی به این معناست که صادرات منابع طبیعی مثل نفت و گاز و ... باعث افزایش درامد ارزی کشور خواهد شد و زمانی که این درآمد وارد چرخه اقتصادی کشور می‌شود باعث خواهد شد از یک جهت افزایش نقدینگی و در نتیجه آن تقاضای بالاتر از ظرفیت اقتصادی صورت ‌گیرد و باعث می‌شود واردات کالا زیادتر شود. ولی این مسئله فقط برای کالاهای قابل واردات امکان‌پذیر است و در مورد کالاهای غیرمنقول مانند زمین و مسکن که قابلیت واردات آنها وجود ندارد، فشار تقاضا باعث افزایش سطح قیمت‌ها در این کالاها می شود که در زمینه مسکن این مسئله کاملا قابل مشاهده است و شناخت مصرف کننده در مورد این مسئله باعث افزایش بیش از پیش تقاضا خواهد شد. از جهت دیگر، افزایش عرضه ارز حاصل از فروش این منابع باعث می‌شود که هزینه خرید کالاهای داخلی ما برای کشورهای دیگر افزایش یافته و در نتیجه صادرات کاهش ‌یابد و تولید کشور کمتر شود که در نتیجه با رکود روبرو می‌شویم.

وی با اشاره به اینکه در کشور ما برای جلوگیری از رخداد بیماری هلندی صندوق توسعه ملی در سال ۱۳۷۹ تشکیل شد، افزود: با توجه به اینکه دولت توانسته تحریم‌ها را دور بزند و فروش نفت را افزایش دهد این خود یک موفقیت محسوب می‌شود ولی توجه به این نکته ضروری است که نباید توجه به استقلال بودجه از فروش نفت که امری ضروری است فراموش شود.

نایینی در ادامه مولدسازی اموال مازاد دولتی و واگذاری شرکت‌های دولتی را از دیگر منابعی بیان کرد که دولت جهت هزینه کرد در اختیار دارد و تصریح کرد: منبع دیگر دولت، اموال مازادی است که با فروش آن می‌تواند تامین مخارج کند. علاوه بر اینکه فروش اموال مازاد دولتی از منابع محدود دولت است و به صورت پایدار و مستمر نمی‌توان روی آن حساب کرد، مشکلاتی نیز در واگذاری آن وجود دارد که بعضا در فرایند خصوصی سازی‌ها مشاهده شده است. از دیگر منابع در اختیار دولت می‌توان به واگذاری دارایی‌های مالی مثل سهام شرکت‌های دولتی اشاره کرد. البته این منابع نیز محدود هستند و اگر درست واگذار نشوند می‌تواند مشکلات جدی به اقتصاد تحمیل کند.

وی فروش اوراق را از دیگر منابع دولت بیان کرد که جهت هزینه کرد در اختیار است و گفت: دیگر روش تامین مالی، واگذاری انواع اوراق است که آن هم می‌تواند نوعی ایجاد بدهی برای نسل‌های آینده تلقی شود و منبعی نیست که بتوان همیشه از آن استفاده کرد.

او به درآمد مالیاتی به عنوان منبع مالی دیگر دولت اشاره کرد و افزود: مالیات نیز از دیگر منابعی است که در این میان می‌تواند بهترین منبع درآمدی برای دولت باشد چرا که جزو درآمدهای پایدار دولت به شمار می‌رود. همچنین این مسئله را می‌توان از مقایسه ایران با سایر کشورهای پیشرفته دریافت کرد. در بسیاری از کشورهای پیشرفته حدود ۸۵ درصد تا ۹۵ درصد منابع عمومی، از محل درآمد مالیاتی تامین می‌شود. این در حالی است که این عدد در کشور ما و در بودجه ۱۴۰۱، رقمی معادل ۳۸ درصد بوده و طبق  برنامه ششم توسعه این نسبت باید به ۵۰ درصد می‌رسید همچنین نسبت‌ درآمدهای‌ مالیاتی به‌ تولیدناخالص ‌داخلی در ایران تقریبا هشت درصد است درحالی که میانگین این عدد در کشورهای عضو "OECD" (سازمان همکاری اقتصادی و توسعه) تقریبا ۳۴ درصد است.

نایینی افزود: با توجه به این ارقام می‌توان دریافت که درآمدهای مالیاتی می‌بایست تا حد زیادی افزایش پیدا کند تا طبق برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته پیشروی کنیم. ایجاد درآمدهای مالیاتی می‌تواند وابستگی اقتصاد را به فروش نفت و سایر کالاهای تحریم‌پذیر کاهش داده و تا حدودی اثرات ناشی از تحریم را برای اقتصاد ایران کم کند. علاوه بر آن، مالیات می‌تواند نقش تنظیم‌گری و بازتوزیع ثروت را نیز داشته باشد. اجرای سیاست‌های مالیاتی مقدماتی نیاز دارد که از جمله آنها شفافیت و دسترسی به اطلاعات جامعی است که می‌تواند از بروز فساد جلوگیری کند. پس با توجه به این مطالب می‌توان نتیجه گرفت از بهترین منابع دولت مالیات است که باید تقویت شود.

روش‌های مناسب برای افزایش درآمد مالیاتی

وی در ادامه به بررسی جزییات انواع مالیات‌ها پرداخت و با اشاره به اینکه مالیات‌ها به دو دسته مستقیم و غیرمستقیم تقسیم می‌شوند، افزود: در کشورهای پیشرفته مالیات‌های غیر مستقیم نسبت به مالیات‌های مستقیم سهم بیشتری را به خود اختصاص داده است. در حالی که در ایران این نسبت برعکس است یعنی مالیات‌های مستقیم بیشتر از مالیات‌های غیرمستقیم است. از جمله موارد مشمول مالیات‌های مستقیم مالیات بر درآمد، مالیات بر دارایی و مالیات‌های غیرمستقیم شامل مالیات بر خدمات و کالا و مالیات بر واردات هستند.

کمک مالیات بر ارزش افزوده به افزایش سرمایه گذاری

او افزود: میانگین نرخ مالیات بر ارزش افزوده در کشورهای پیشرفته تقریبا ۲۱.۸ درصد است در حالیکه نرخ آن در ایران ۹ درصد است. بنابراین می‌توان نرخ مالیات بر ارزش افزوده را افزایش داد چرا که جزو سهل الوصول‌ترین انواع مالیات‌ها است. همچنین با توجه به منفی بودن نرخ سرمایه گذاری در ایران افزایش نرخ مالیات بر ارزش افزوده می‌تواند تاثیر مثبتی براقتصاد ایجاد کند. با اجرای این مالیات، نرخ مصرف افراد جامعه کاهش یافته و در نتیجه آن، نرخ سرمایه گذاری در اقتصاد افزایش خواهد یافت.

نایینی با بیان اینکه می‌توان برای عادلانه‌تر شدن این نوع از مالیات، نظام چند نرخی را در نظر گرفت، افزود: به عنوان مثال با افزایش نرخ کالاهای لوکس به نرخی بالاتر از کالاهای دیگر و اخذ مالیات از آنها، می توان نظام مالیات ستانی را عادلانه‌تر تنظیم کرد. یکی دیگر از نکات مثبت مالیات بر ارزش افزوده ارائه اطلاعات و داده‌های مفید در رابطه با زنجیره فعالیت‌های اقتصادی توسط مودیان است که قابلیت ارزیابی دارند و با استفاده از آن می‌توان بخشی از فرارهای مالیاتی را کاهش داد. با توجه به اینکه این نوع مالیات در برخی کالاهای اساسی برداشته شده است، این اطلاعات از این پس در دسترس ما نخواهد بود و ضروری است که به جای برداشته شدن کامل این نوع از مالیات برای این دسته از کالاها مالیات با نرخ صفر درصد در نظر گرفته شود تا زنجیره اطلاعاتی که می‌توان بدست آورد از دست نرود.

وی تاکید کرد: نکته قابل تامل دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد، کم بودن مالیات بر ارزش افزوده در فرآورده‌های نفتی است. چرا که معمولا قیمت پایه‌ای که برای این محصولات در نظر گرفته می‌شود کمتر از میزان واقعی آن است. مثلا در سال ۱۴۰۰ برای بنزین قیمت پایه‌ای که براساس این مالیات محاسبه می‌شود ۷۰۰ تومان است در حالی که قیمت بنزین آزاد لیتری ۳۰۰۰ تومان است و قیمت بنزین سهمیه‌ای هم ۱۵۰۰ تومان است پس می‌توان گفت که این اختلاف در نرخ‌ها نشان می‌دهد می‌توان درامد دولت را از این طریق افزایش داد.

وی افزود: در لایحه بودجه ۱۴۰۱ این مالیات به طور قابل توجهی افزایش داشته است که می‌توان به عنوان نکته مثبت آن را مطرح کرد.

مالیات سبز، یک راهکار زیست محیطی

وی بیان کرد: برای گسترش مالیات های غیرمستقیم می‌توان از مالیات‌هایی چون مالیات سبز نیز استفاده کرد که علاوه بر داشتن درآمد مالی برای دولت می‌تواند باعث حفظ محیط زیست شود و مصرف را به سمت انرژی‌های تجدیدپذیر سوق دهد. به این صورت که تولیدکنندگان را مکلف می‌کند که برای تولیداتشان به سمت تکنولوژی‌های پیشرفته‌تر و با آلودگی کمتر حرکت کنند. در نتیجه این نوع از مالیات اثرات خارجی که یک کارخانه بر روی افراد متضرر از آلودگی‌های آن کارخانه دارد را جبران می‌کند.

باید و نبایدهای اخذ مالیات بر اشخاص حقوقی

این دانشجوی کارشناسی ارشد اقتصاد دانشگاه امام صادق (ع) با اشاره به اینکه مالیات‌های مستقیم در کشور ما شامل مالیات بر اشخاص حقوقی(شرکت‌ها) و مالیات بر درآمد و مالیات بر ثروت می‌شود، تصریح کرد: در کشورهای توسعه یافته کمترین نرخ در مالیات‌های مستقیم، مالیات بر سود شرکت‌ها است، در حالیکه در ایران بیشترین مالیات در بین مالیات‌های مستقیم را مالیات بر اشخاص حقوقی تشکیل می‌دهد و مالیات بر شرکت‌ها قسمت اعظم آن را به خود اختصاص داده است.

وی گفت: ضروری است توجه شود، این نوع مالیات مانع گسترش تولید و توسعه شرکت‌ها است لذا کشورهایی که هدف اصلی‌شان جهش اقتصادی و رشد تولید است باید محتاطانه به سمت این نوع مالیات حرکت کنند. این کشورها حتی اگر قصد وصول درآمد از این بخش را نیز داشته باشند می‌توانند زمانی که سود شرکت‌ها به اشخاص حقیقی رسید از آنها مالیات بگیرند تا به تولید ضربه‌ای وارد نشود. همانطور که گفته شد سیاستگزار نباید افزایش درآمد مالیاتی از این طریق را بدان جهت که وصول این نوع مالیات راحت‌تر است در دستور کار خود قرار دهد و نسبت به عواقب آن بی‌تفاوت باشد. در لایحه بودجه ۱۴۰۱ کاهش پنج درصدی نرخ مالیات مستقیم اشخاص حقوقی دیده شده که می‌تواند نکته مثبتی باشد.

نرخ پایین مالیات بر درآمد در ایران

او بیان کرد: در کشورهای توسعه یافته بیشترین قسم درآمدهای مالیاتی از محل مالیات بر درآمد وصول می‌شود در حالیکه در کشور ما این نوع از مالیات نرخ پایینی دارد و دلیل آن نداشتن اطلاعات کافی از درآمد اشخاص حقیقی است. راهکاری که برای حل این مشکل به نظر می‌رسد و در دنیا نیز از آن استفاده می‌شود، خوداظهاری سرپرست خانوار است. بدین صورت که سرپرست خانوار مکلف خواهد بود تمام درآمدی را که از هر طریقی بدست می‌آورد مشخص کرده و همچنین تمام هزینه‌های ضروری را نیز مشخص کند. (برای مثال هزینه‌های پزشکی، آموزشی تعداد فرزندان و ...) اگر مقداری که از کسر هزینه‌ها از کل درآمد خانوار به دست آمد از مقدار مشخصی بیشتر باشد، از این مقدار مازاد، با نرخ‌های مشخص مالیات بر درآمد گرفته می‌شود.

نایینی افزود: می‌توان گفت مهمترین نکته برای موفقیت در پیاده سازی درست این مالیات بررسی خود اظهاری‌ها به صورت تصادفی است و نهایتا  در صورتی که اظهارنامه خلاف واقعیت باشد، می‌بایست جریمه‌های سنگین از مؤدی خاطی اخذ شود. همچنین از دیگر مزایای این مالیات خنثی سازی معافیت‌های غیرعادلانه است که بعنوان مثال برای صنعتی همچون کشاورزی در برخی موارد وجود دارد چرا که منبع درآمد برای ما مهم نیست و فقط میزان آن مهم است.

مالیات بر ثروت

وی با بیان اینکه نوع دیگر مالیات، مالیات بر ثروت است که مشتمل بر سه قسمت مالیات بر ارث، مالیات بر خانه و خودرو های لوکس و مالیات بر نقل و انتقال سهام است، افزود: در مورد مالیات بر نقل و انتقال سهام می‌توان توصیه به گسترش پایه‌های مالیاتی در این زمینه کرد. برای مثال خوب است بر کارمزد سازمان بورس و کارگزاری‌ها مالیات وضع شود.

وی در مورد مالیات بر نقل و انتقال خودرو گفت: این مالیات در دفاتر رسمی نقل و انتقال وصول می‌شود در حالی که عمده مردم فقط تعویض پلاک را انجام می‌دهند و برگه سبز را از نیروی انتظامی دریافت می‌کنند. برای حل این مشکل می‌توان سیستم مالیاتی را به سازمان نیروی انتظامی متصل کرد و در زمان تعویض پلاک این مالیات وصول شود. لازم به ذکر است در لایحه بودجه ۱۴۰۱ این مالیات افزایش چشمگیری به خاطر اضافه شدن مالیات بر خودرو و خانه‌های لوکس داشته است که صورت عملی شدن آن می‌تواند وضعیت مناسبی را هم از لحاظ درآمدی و هم بازتوزیع ثروت داشته باشد.

مالیات چه زمان عدالت اجتماعی را زیر سوال می برد؟

او افزود: بسیاری از کشورها به دلیل اختلالاتی که مالیات بر ثروت ایجاد می‌کند، مالیات بر عایدی سرمایه را جایگزین کرده‌اند که از عایدی هر نوع سرمایه‌ای که فرد داشته باشد مالیات اخذ می‌شود در حالیکه در مالیات بر ثروت، بر کل ثروت شخص مالیات اخذ می‌شود. از جمله محاسنی که برای مالیات بر عایدی سرمایه می توان برشمرد جلوگیری از سوداگری و دلالی است و به تبع آن می‌توان از آن دسته از نوسانات و بی‌ثباتی‌هایی که ناشی از تورم نباشد بویژه در بازار دارایی‌هایی مثل مسکن جلوگیری کرد. همچنین می‌تواند باعث شود مردم سرمایه‌های خود را به سمت فعالیت‌های اقتصادی مولد ببرند.

او گفت: از دیگر محاسنی که می‌توان برای این نوع مالیات در نظر گرفت مشمول شدن افراد غنی و سرمایه‌دار در این نوع از مالیات است و می‌تواند عدالت مالیاتی را بیشتر به وجود بیاورد چرا که در زمان فعلی در ایران ۹۰ درصد درآمد حاصل از سرمایه از مالیات معاف است. در نتیجه مالیات به قشر کارگر تعلق می‌گیرد و عدالت اجتماعی را زیر سوال می‌برد. در مجلس، قانون این نوع از مالیات تصویب شده که البته دارای ابهامات و معایبی است که از جمله آنها عدم تعدیل تورم در محاسبه این نوع از مالیات است چرا که اگر تعدیل تورم در محاسبه این نوع از مالیات در نظر گرفته نشود می‌تواند باعث بی‌عدالتی مالیاتی شده و همچنین می‌تواند باعث پدیده قفل‌شدگی و کم‌شدن معاملات شود.

نایینی افزود: البته معافیت‌هایی که در این قانون در نظر گرفته شده به شکلی است که ضرری متوجه قشر معمولی و ضعیف جامعه نشود و سعی شده این نوع از مالیات در اکثر موارد فقط شامل سوداگران و دلالان شود. برای اجرای این قانون، قانون پایانه‌های فروشگاهی تدوین شده که افراد می‌بایست معاملات را در سامانه ثبت کنند، بدین صورت که فاکتور الکترونیکی توسط فروشنده ثبت شده و می‌بایست خریدار آن را تایید کند. این کار می‌تواند فواید زیادی از جمله به دست آمدن اطلاعات و شفافیت اقتصادی و جلوگیری از فساد را باعث شود و محاسبه عایدی مودیان از سرمایه شان برای سیستم مالیاتی کشور آسان و دقیق بشود.

معافیت های مالیاتی

نایینی در ادامه گفت: نظام‌های مالیاتی، زمانی که هزینه مالیات گرفتن بیشتر از منافع مالیات‌ستانی است معافیت‌هایی در نظر می‌گیرند. این امر تنها با شرطی که ذکر شد مقبول است و در غیر این صورت منجر به افزایش انگیزه جهت فرار مالیاتی می‌شود. بنابراین حذف یا محدود کردن برخی معافیت‌های مالیاتی مثل معافیت مالیاتی صادرات مواد معدنی که می‌تواند علاوه بر داشتن درآمد مالیاتی برای دولت، جلوی از دست رفتن منابع ملی با داشتن کمترین ارزش افزوده برای کشور را بگیرد، پسندیده است.

وی در پایان تصریح کرد: حرکت به سمت افزایش درآمد مالیاتی که مستلزم اصلاحات قانونی و ساختاری است از مهمترین موارد اصلاحات اقتصادی است؛ چرا که بخش کثیری از اصلاح نظام بودجه‌ریزی اقتصاد ایران در گرو این اصلاحات است. اصلاح نظام مالیاتی می‌تواند بسیاری از مشکلات دولت در بودجه‌ریزی از جمله وابستگی بودجه به فروش نفت را حل کند. این اصلاحات سالیان متمادی در کشورهای مختلف انجام شده و آثار آن در سلامت اقتصاد آنها متبلور شده است.