دکتر عباس نعیمی عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی
مخترع و کارآفرین جوان در حوزه های اقتصادی

بودجه سال99نشان می‌دهد که اقتصاد ایران در شرایط تحریمی دچار مشکل است و در سال آینده نیز با همین مشکلات بودجه‌ای دست و پنجه نرم خواهد کرد.
اساسی ترین راه حل برای غلبه بر مشکلات ناشی از تحریم توجه به صادرات غیرنفتی است و با توجه به امکانات و پتانسیلی که در کشور وجود دارد، بیش از آنچه که صادرمی‌کنیم، می‌توان صادرات را جهش داد.
پانزده کشور همسایه ایران ، سالیانه بالغ بر هزار میلیارد دلار واردات دارند و ما ظرفیت صادرات یکصد میلیارد دلاری به آنها را داریم؛ براین اساس باید از این پتانسیل استفاده کرد. افزایش ناگهانی قیمت ارز اگر چه ضربه زیادی به اقتصاد کشور زد و معیشت مردم را دچار مشکل کرد، اما فایده‌اش این بود که اگر قیمت ارز واقعی شود، می‌توان به تولید وصادرات کشور تکیه کرد و به جای اینکه یارانه را به کالاهای خارجی دهیم، روی کالاهای ایرانی سرمایه گذاری کنیم.
صادرکنندگان یک سال تلاش می‌کنند بازاری را به دست آورند اما برخی تصمیمات یک نفر را ممکن است از عرش به فرش برده یا برعکس عمل کند، پس باید مجموعه تصمیم گیران به صورت جزیره‌ای عمل نکرده و با بخش خصوصی و تشکل‌های تخصصی، همفکری کنند.
اصلی ترین و شاید تنها راهکاری که در وضعیت فعلی می‌توان به منظور برون رفت از این بحران‌ها و توسعه بازار ارائه کرد، تمرکز بر روی صادرات است. در صورتی که زیرساخت‌ها و حمایت‌های لازم به منظور توسعه صادرات در کشور فراهم شود ، و در این میان صادرات کالاهای صنعتی و خدمات فنی مهندسی از اهمیت استراتژیک بیشتر و ارزش افزوده بالاتری برخوردارند .
قیمت تمام شده بالا مهم ترین مانع توسعه صادرات است. صادرات کالای صنعتی با صادرات مواد اولیه و خام متفاوت است. در صادرات مواد اولیه و خام کالاها به صورت نقدی معامله می‌شوند، اما کالاهایی که فرآیند تولید را طی می‌کنند، دوران طولانی را برای وصول یا دریافت وجه از مشتری پشت سر می‌گذارند.
در شرایط تحریم و جنگ اقتصادی نیازمند پیداکردن و شناختن راه‌های برون رفت از بحران هستیم و توسعه همکاری های اقتصادی با اتحادیه اوراسیا یک راه حل مؤثر درعبور از موانع توسعه صادرات ایران است.
جمهوری اسلامی ایران و 5 کشور عضو اتحادیه اوراسیا موافقتنامه تجارت آزاد را ، از آبان ماه گذشته اجرایی کردند . اتفاقی که از دید برخی کارشناسان حوزه آسیای میانه، با اهمیت عنوان شده است.
اتحادیه اقتصادی اورسیا متشکل از پنج کشور روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، ارمنستان و بلاروس است که از ژانویه 2015 بصورت رسمی کار خود را آغاز کرده است . این اتحادیه سازمان منطقه ای نوبنیادی است و در پی آن است تا در فضای اورسیا منطقه آزاد تجاری برای تجارت آزاد کالا، خدمات، سرمایه و تجارت، ایجاد کند. همچنین علاوه بر قواعدی که بین اعضای اوراسیا توافق شده است، با کشورهای دیگر مثل ایران، ترکیه، ویتنام، سنگاپور نیز موافقتنامه تجارت آزاد منعقد شده است. یعنی کشورهایی که داخل فضای اورسیا قرار ندارند اما می توانند با اتحادیه همکاری داشته باشند .ایران اولین کشور خارج از منطقه اورسیاست که توافقنامه تجارت آزاد را با این اتحادیه منعقد کرده است.
 برای نخستین بار حجم بسیار وسیعی کالا از طرف این اتحادیه ، دارای تعرفه گمرکی پایین و نزدیک به صفر شد. تفاوت این کار با اکو یا سازمان های دیگر در این است که خیل وسیعی از کالاها مشمول معافیت مالیاتی و گمرکی و عوارضی شده که خود جهشی در روابط ایران با منطقه خواهد شد.
قطعا اتحادیه اقتصادی اورسیا نمی تواند همه مشکلات ما و مشکلات تحریمی را رفع کند اما در کاهش بخشی از فشارها می تواند به ما کمک کند. مثلا در بحث تحریم های نظام بانکی، حذف دلار در این توافقنامه پیش بینی شده که خود یک مزیتی است یعنی توافقات بانکی که با این منطقه صورت گرفته تا معاملات با ریال و روبل انجام شود، باعث خواهد شد که این سیستم  بانکی بتواند به ما کمک کند.
همچنین ارتباطات زمینی و ریلی وجود دارد که هنوز مشمول تحریم نیست. یعنی ارتباطات هوایی و نفتکش های ما در اقیانوس ها ممکن است مشمول تحریم و محدودیت باشد اما در این قرارداد ما در حوزه دریای خزر با قزاقستان و روسیه مرز آبی داریم و کسی نمی تواند مانع شده و مزاحمت ایجاد کند. ازسویی ایران، آذربایجان و روسیه دارای امکان اتصال ریلی هستند. همچنین راه آهن شرق خزر را برای ایران، ترکمنستان و قزاقستان داریم. این موارد مزیت های نسبی ما برای همکاری با اتحادیه اوراسیا در شرایط تحریم است و بخش گمرک، بخش بانکی و تجارت ما با فراغ بال بیشتری در قیاس با بقیه مناطق مثلا آسیای شرقی، کشورهای حوزه جنوب خلیج فارس، اروپا میتواند فضای تنفسی در شرایط تحریم برای ما ایجاد کند.
در چارچوب توافق با اتحادیه اقتصادی اورسیا یکسری تسهیلات ویزا و رفت و آمد تجار و بازرگانان و تورهای گردشگری هم انجام خواهد شد که رفت و آمد را به این کشورها تسهیل می کند. ما با ارمنستان لغو ویزا کرده ایم ولی با چهار کشور دیگر عضو اتحادیه مقررات صدور ویزا داریم. در این میان  نکته مهم ورود ما به اتحادیه این است که در داخل باید طوری رفتار کنیم که ورود کالا به اقتصاد و تولید داخلی ما ضربه نزند. این نیاز است که سطح کیفیت صادراتی و رقابت پذیری مان را بالا ببریم .
با اجرای این توافق‌نامه ۳۶۰ قلم کالا مشمول اعطای ترجیحات توسط جمهوری اسلامی ایران به اوراسیا و ۵۰۲ قلم کالا مشمول اعطای اتحادیه اوراسیا به ایران می‌شود.
عضویت در یک اتحادیه اقتصادی به معنای تبعیت از تصمیمات کلان اقتصادی، پولی، مالی، تجاری کمیسیون اقتصادی آن اتحادیه، آزادی بازارهای کالا و خدمات، نیروی کار و سرمایه بین اعضاء و اعمال تعرفه‌ها و سیاست‌های تجاری مشترک در مقابل کشورهای ثالث است.
حذف تعرفه‌های گمرکی داخلی کشورهای عضو و ایجاد تعرفه خارجی مشترک، ایجاد یک بازار واحد گسترده بین کشورهای عضو، ایجاد فضای واحد اقتصادی و کاهش قیمت کالاها با کاهش هزینه‌های حمل و نقل و مواد خام بخشی از اهداف و اولویت‌های اصلی اتحادیه اقتصادی اوراسیاست.
توسعه بازار مشترک و دستیابی به چهار حرکت آزاد کالا، سرمایه، خدمات و مردم در بازار واحد کشورهای عضو، ترویج رقابت سالم در بازار مشترک و سیاست‌های مشترک در صنعت، کشاورزی، انرژی، فناوری و حمل و نقل از سایر اولویت‌های اتحادیه اقتصادی اوراسیاست.
در حال حاضر میانگین صادرات ایران به پنج کشور عضو اتحادیه اوراسیا حدود ۹۱۸میلیون دلار در سال است.  برنامه راهبردی ایران برای صادرات به این کشورها پس از اجرای تعرفه ترجیحی تا پایان سال ۱۴۰۰ به بیش از ۲ میلیارد دلار در هر سال است .
قزاقستان یکی از بزرگترین تولیدکنندگان گوشت دنیاست. ما در یکسال اخیر که دچار بحران گوشت بوده ایم، گوشت های مورد نیاز را از قزاقستان و قرقیزستان وارد کردیم. از جمله همان هواپیمایی که در کرج سقوط کرد، حامل گوشت قرقیزستان بود. برای تعادل بازارگوشت در داخل ، از این کشورها استفاده کردیم. مثلا به جای اینکه از یک مسیر طولانی مثل برزیل، گوشت را وارد کنیم، از کشورهایی که دارای تعرفه ترجیحی بوده و به ما هم نزدیکتر هستند، گوشت را می توان وارد کرد و ضمن حفظ تولید داخل، ساماندهی بازار گوشت را هم انجام داد. روسیه و قزاقستان جزو بزرگترین تولیدکنندگان گندم و غلات در جهان هستند. مواقعی که مواد غذایی تحت تاثیر فشار تحریمی از خارج و در داخل به دلیل مشکلات آبی است، می توانیم از این کشورها بهره ببریم. در حال حاضر با قزاقستان، جمهوری آذربایجان و قرقیزستان در حال انجام  کشت فرا سرزمینی هستیم. این موافقتنامه می تواند شرایط فوق را تسهیل کند. از طرفی مزیت های دیگری وجود دارد، مثلا در ازای صدور کالاهایی درحوزه فرش، گلیم، زعفران، گل و گیاه، می توانیم از آن طرف ماشین آلات صنعتی وارد کنیم.
مقایسه توافقنامه تجاری اوراسیا
 با عضویت در اکو
ما عضو اتحادیه اقتصادی اورسیا نیستیم بلکه قرارداد توافقنامه تجارت آزاد با این اتحادیه امضا و به تصویب رسیده است. شرایط این اتحادیه با اکو، شانگهای و این قبیل سازمان ها که ما در آنها عضو ناظر هستیم، متفاوت است. از نظر جغرافیایی در فضای اورسیا نیستیم. فعلا آن چیزی که هست و تصویب شده، توافقنامه تجارت آزاد است. در اکو در ابتدا سه کشور ایران، پاکستان و ترکیه عضو بودند اما یکباره هفت کشور به آن اضافه و تعداد اعضا به 10 کشور رسید. این سازمانها اقتصادهای مکمل یکدیگر ندارند. زیرساخت های آنها ضعیف و توافقنامه ها اجرایی نشد همچنین واگرایی بسیارزیاد وجود داشت. ولی اتحادیه اوراسیا در داخل خود ، پنج کشور عضو دارد و از نظر سیاسی، اقتصادی نسبت به اکو در بین خود بسیار همگراتر هستند. ایران با یک مجموعه منسجم تری در قیاس با اکو و جاهای دیگر روبه روست
نگاهی به کارنامه صادراتی استان مرکزی
صادرات استان مرکزی در سال ۹۷ از نظر وزنی ۱۵۲۹هزار تن معادل ۱.۵ میلیون تن بوده است که از نظر ریالی به بیش از یک میلیارد و ۱۳ میلیون دلار رسید.
محصولات صادر شده از استان به ۸۴ کشور ارسال شده که کشور های افغانستان، عراق، ترکیه، پاکستان و ترکمنستان اصلی ترین مقاصد صادراتی محسوب می شدند. به طور مثال حجم صادرات استان مرکزی به کشور عراق ۲۱۱ میلیون دلار است که تقریبا ۲۰ درصد از سهم صادرات استان را شامل می شود.
از این نظر نیز ۱۶۴هزار تن واردات انواع محصولات از ۵۹ کشور را به استان داشتیم که ارزش ریالی آن چهارصد و دو میلیون دلار است که مواد اولیه و ماشین آلات عمده کالای وارداتی را شامل می شود.
بیشترین کالای وارداتی به استان مرکزی از کشور های چین، ترکیه، ایتالیا، آلمان و هند بوده است. که به طور کلی حجم تجارت خارجی استان در سال ۹۷ به یک میلیون و ۴۱۵ میلیون دلار می رسد که با توجه به شرایط سخت اقتصادی رکوردی خوب برای استان محسوب می شود.
در این مدت ارزش محصولات صادراتی حدود ۷۶۰ میلیون دلار بوده که نسبت به سال گذشته رشدی ۲ درصدی را نشان می دهد. همچنین از نظر وزنی هم ۱۳۹۸ هزار تن صادرات استان بوده که نشان دهنده رشدی ۲۴ درصدی از این نظر است.
واردات محصولات به استان در ۹ ماهه سال ۹۸ معادل ۳۴۸ میلیون دلار بوده که افزایش ۲۶ درصدی را نشان می دهد. همچنین از نظر وزنی معادل ۱۳۳هزار تن می شود که رشد ۸ درصدی را نشان می دهد.
در بررسی های اجمالی جمعیت ۱۵ کشور همسایه ایران حدود ششصد میلیون نفر تخمین زده می شود که حجم مبادلات تجاری سالانه این کشور ها حدود ۲هزار میلیارد دلار می شود.اگر بتوان تنها ۵ درصد سهم این تجارت را در دست گرفت، می توان از مرز صادرات ۱۰۰ میلیارد دلاری کشور عبور کرد. این در حالی است که در حال حاضر میزان صادرات کشور به حدود ۳۷ میلیارد دلار می رسد و سهم کشورهای همسایه از این صادرات تنها دو درصد است.
توافقنامه اوراسیا فرصتی برای کشاورزی ایران و استان مرکزی
ایران در سال گذشته 20.5 میلیون تن محصولات کشاورزی به ارزش 10.7میلیارد دلار از کشور‌های مختلف جهان وارد کرده است، سهم تجارت ایران با اتحادیه اوراسیا در سال گذشته، 2.58 میلیون تن به ارزش 1.92 میلیارد دلار بوده که از این میزان ۴۰۵ هزار تن به ارزش 315.3 میلیون دلار محصولات کشاورزی و غذایی به اتحادیه اوراسیا صادر شده است.
در بخش کشاورزی و صنایع غذایی در 124 کد تعرفه از جانب آنها و 98 کدتعرفه از جانب ما به یکدیگر تخفیفات تعرفه‌ای داده‌ایم که در بخش صنعتی نیز تخفیفات تعرفه‌ای به امضا رسیده است. هدف از امضای این توافقنامه آن است که به بازار وسیع‌تری دسترسی داشته باشیم و همچنین همین کالاهایی را که اکنون وارد می‌کنیم اجازه دهیم با شرایط راحت‌تری وارد کنیم؛ مانند برنج و گوشت که اکنون از دیگر کشورها این محصولات را وارد می‌کنیم.
برای اینکه تولید و اقتصاد ما نیز صدمه‌ای نبیند اجازه کاهش تعرفه برخی محصولات مانند محصولات لبنی را نداده‌ایم کما اینکه اتحادیه اورآسیا نیز اجازه کاهش تعرفه به ما نداد زیرا خود بلاروس تولیدکننده بزرگ محصولات لبنی است و با وجود اینکه دیگر کشورها عضو این اتحادیه موافق بودند این کشور موافقت نکرد؛ درخصوص محصولات دیگری نیز مانند گندم کاهش تعرفه توسط دو طرف اعمال نشد.
بهبود امور زیربنایی نیز در تجارت میان کشورها بسیار مورد اهمیت است و در این موافقتنامه به مسائل قرنطینه‌ای و حمل‌ونقل، بهداشتی و تسهیلات گمرکی نیز توجه شده است .در سال‌های گذشته حتی یک محصول ما به کشورهای اورآسیا صادر نمی‌شد اما بر اساس این موافقتنامه‌ها و بازدیدهای حضوری که از کارخانه‌های ما داشته‌اند صادرات محصولات مختلفی شروع شده است.
درگذشته با توجه به اینکه ارزش کالاهای گمرکی ایرانی به‌درستی تعیین نمی‌شد کشورهای واردکننده خود قیمتی برای واردات این کالاها تعیین می‌کردند که در شرایط جدید آنها ارزش تعیین‌شده توسط گمرک ایران را ملاک قرار می‌دهند که این امر عملاً باعث کاهش تعرفه و هزینه‌های صادرات می‌شود.بر این اساس اطلاعات قبل از آنکه به مرز برسد در سامانه بارگذاری می‌شود و گمرک کشور مقابل با ‌اتکای به اطلاعات داده ‌شده توسط طرف ایرانی بازرسی‌ها را به حداقل می‌رساند که این امر منجر به افزایش سرعت صادرات می‌شود که این امر در بخش کشاورزی دارای اهمیت است.
کشورهای عضو اتحادیه اروآسیا با توجه به اینکه در شش ماه از سال سرما و یخبندان دارند نمی‌توانند محصول کشاورزی تولید کنند که ما می‌توانیم از این شرایط برای صادرات محصولات خود به‌درستی استفاده کنیم و کاهش زمان ترخیص محصولات کشاورزی در گمرک کیفیت آنها را حفظ خواهد کرد.
اتحادیه اورآسیا 126 کد تعرفه را به ایران تخفیف داده وما نیزبازارخود را درمقابل دیگرکشورها به‌روی آنها گشودیم که 113 کدتعرفه کاهشی و 13 کدتعرفه فریز شده است.منظور از فریز کردن کدتعرفه آن است که تا سه سال اجازه تغییر کدتعرفه نخواهیم داشت.ایران نیز 98 کدتعرفه به کشورهای عضو اورآسیا داده که 61 کدتعرفه آن کاهشی و 37 کد نیز فریز شده است.
بر این اساس واردات محصولاتی مانند گوشت گاو، کره حیوانی، حبوبات، ذرت و روغن آفتابگردان را به طرف مقابل امتیاز دادیم تا آنها بتوانند این محصولات را راحت‌تر به کشورمان صادر کنند . اعضای اتحادیه اورآسیا نیز اجازه صادرات انواع میوه و سبزیجات دادند و محصولاتی از قبیل سیب‌زمینی، کلم، کاهو، محصولات گلخانه‌ای، سیب درختی می‌تواند به این کشورها صادر شود. که این فرصت ویژه پیش پای کشاورزان ایرانی منجمله کشاورزان سختکوش استان مرکزی قرار می دهد .
توافق تجاری با اوراسیا فرصتی ویژه برای صنعت گل و گیاه استان
بیش از هزار هکتار از اراضی استان مرکزی زیر کشت گل و گیاهان زینتی است و تولید 250 میلیون گل شاخه بریده استان مرکزی را در جایگاه دوم کشوری قرار داده است.تنها شهرستان محلات استان مرکزی با توان تولید 100 میلیون گل شاخه بریده و 25 میلیون گل زینتی و آپارتمانی در سال جایگاه برتر کشوری و استانی را دارد .
کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا از مقاصد صادراتی تولیدات گل وگیاهان زینتی استان هستند.روسیه بعد از آلمان دومین واردکننده گل و گیاه در جهان با چهار میلیارد دلار واردات است. یعنی با این شرایط ، یک بازار چهار میلیارد دلاری گل، پیش روی ما در روسیه قرار دارد . همچنین قزاقستان هم به همین ترتیب بازار بزرگی برای گل و گیاه است چراکه این کشورها سردسیر هستند. محلات و استان مرکزی با بازار پرورش گل و گیاه که در این استان وجود دارد
گرچه ایران مستعد تولیدگل وگیاهان زینتی است اما به دلیل نبود زیر ساخت ها و عدم حمایت لازم از گل کاران جایگاه 17 را ازنظر تولید و رتبه 24 را به لحاظ صادرات دارد . صادرات گل وگیاهان زینتی هر ساله 85 میلیون دلار عایدکشور می کند که به شرط گسترش افق های صادراتی می توان این میزان را به 100 میلیون دلار رساند  .