به اوقات فراغت به مثابه شكل‌دهنده سبك‌های زندگی و رفتاری پرداخته شود
مهندس رسول قربانی از مدیران صنایع ساوه
تابستان که می‌رسد بحث اوقات فراغت داغ می‌شود وهمه از ضرورت برنامه ریزی برای آن و پر کردن بهینه اش خصوصا برای جوانان داد سخن می‌دهند.
بیش از 18 میلیون دانش آموز پس از گذراندن یک سال تحصیلی فرصتی مهم و نسبتا طولانی بدست می‌آورند که به هر حال آن را باید سپری سازند.
شاید با جرأت بتوان گفت که اوقات فراغت بسیاری از این محصلین خصوصا پسرها در تابستان توی کوچه‌های محل سپری می‌شود، پایی به یک توپ پلاستیکی می‌خورد و غریو شادی از توپی که وارد دروازه حریف می‌شود اوج فعالیت مهیجی است که بیشتر نوجوانان درکوچه و خیابان شهر و روستا به آن دل خوش می‌کنند.
در این میان اغلب دختران از این‌اندک هم محروم هستند ودر تمامی دوران این اوقات طولانی در خانه تا اوج بی حوصلگی پیش می‌روند و گاهی به افسردگی دچار می‌شوند.
واقعیت آن است که اگر بنا است برای این مهم اندیشه‌ای شود که جامه عمل بپوشد امکاناتی و اعتباراتی طراز امکانات آموزش و پرورش لازم است تا جمعیت میلیونی بچه‌ها و نوجوانان و جوانان را بصورتی موثر و جدی پوشش دهد.
به نظر می‌رسد تا آن زمان که راه کوتاهی نشان نمی‌دهد باید به خانواده‌ها آموزش لازم داده شود و حساسیتشان جلب شود تا مگر این حجم عظیم از وقت و انرژی فرزندان کشور بیهوده و گاهی مخرب ازبین نرود.
درباره اوقات فراغت سخن بسیار است پایگاه اینترنتی رشد - شبکه ملی مدارس می‌نویسد:
چنانچه از گروهی از مردم که به شکل تصادفی برگزیده شده‌اند بپرسیم که نظرتان درباره اوقات فراغت چیست پاسخ‌های متفاوتی می‌دهند.
عده‌ای ممکن است بر این باور باشند که اوقات فراغت مدت زمانی است که پس از انجام کار یا انجام وظائف و مسئولیت‌ها باقی می‌ماند. عده دیگر ممکن است به فعالیت‌های خاصی نظیر تماشای تلویزیون شرکت در فعالیت‌های ورزشی، صرف غذا در بیرون از منزل و هزاران نوع فعالیت دیگری که ممکن است برای آنان جالب باشند، اشاره کنند.
تنوع این پاسخ‌ها نشان می‌دهد که اوقات فراغت برای افراد مختلف معانی گوناگونی دارد. ولی آنچه مسلم است اوقات فراغت فقط زمان آزاد شده از بار کار نیست، بلکه فعالیتی غیر اجباری است. در فرهنگ عمید نیز درباره تعریف و فعال اوقات فراغت چنین آمده است: فراغت در فارسی به معنی آسودگی و آسایش و آسودگی از کار و شغل است. فرد در این اوقات می‌خواهد که به اشتغالی بپردازد که با کمال میل به آنها علاقه نشان می‌دهد خواه به منظور استراحت خواه برای ایجاد تنوع.
یکی از کارکردهای اساسی اوقات فراغت رفع خستگی و تامین استراحت فرد است. همه انسان‌ها به استراحت و رفع خستگی نیاز دارند. کار مداوم بدون زمانی برای رفع خستگی موجب پائین آمدن بازده عمل و خم خوردن سلامت روانی فرد می‌شود اما هدف از این اوقات بطالت نیست بلکه زمانی است که فرد به تمدد اعصاب می‌پردازد و حاصل آن افزایش بازده است. در همین زمینه پایگاه اینترنتی سازمان تبلیغات اسلامی ضمن گزارشی می‌نویسد: وزارت آموزش و پرورش، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان تبلیغات اسلامی، بسیج و... هر ساله آمار و برنامه‌هایی برای اوقات فراغت گزارش می‌كنند كه غالب آنها را تلاش‌های هنری، نقاشی، خوشنویسی، تذهیب، معرق،كلاس‌های ورزشی و اردو تشكیل می‌دهد. به عبارتی هنر و ورزش همان درس بحث‌‌انگیزی كه در طول سال تحصیلی مورد بی‌مهری و بی‌توجهی‌اند، پس چگونه می‌توان در ترم تابستان باعث شكوفایی خلاقیت دانش‌آموزان شد و در سال تحصیلی فقط به ارائه دروس از پیش تعیین شده فكر كرد؟ چه طور می‌توان در تابستان كودكان را به كتابخانه دعوت كرد ولی در كتابخانه مدارس و كلاس درس تلاشی به این منظور انجام نداد.
در سال‌های اخیر اوقات فراغت، تفریح محسوب شده است، در صورتی كه هم فرصت است و هم تهدید. در گذشته به هر نحوی تلاش می‌كردیم تعطیلات سپری شود. در صورتی كه اوقات فراغت در تمامی سال وجود دارد و متأسفانه سازمان‌های دولتی فعالیت‌هایشان را معطوف به پر كردن این اوقات می‌كنند. مكان فراغت محل‌های تفریح نیست و اتفاقاً می‌بینیم كه بیشتر اوقات فراغت در خانه می‌گذرد و كمتر می‌توان رفتار افراد را در خانه كنترل كرد، انواع بازی‌های الكترونیكی بچه‌ها را منزوی كرده و حتی شاهدیم كه در كشورهای غربی در مورد چاقی ناشی از این بازی‌ها هشدار می‌دهند.به گفته كارشناسان دولت‌های رفاهی دنیا در دهه‌های اخیر سعی در كاهش وظایف دیگر و تاكید بر پرداختن به مسائل كودكان دارند و به طور اخص در زمینه اوقات فراغت و مسائل فرهنگی كه با رفتار مردم سروكار دارد وظایفشان را گسترده كرده‌اند.
قرایی‌مقدم هم با توجه به تحقیقات وسیعی كه در مورد گذراندن و مدیریت اوقات فراغت انجام داده است می‌گوید: تحقیقات نشان داده است افرادی كه اوقات فراغت مفید و مطلوبی دارند از لحاظ اقتصادی بازده مطلوب‌تری دارند و همچنین این افراد عمر بیشتری می‌كنند. اما چگونگی گذراندن اوقات فراغت بر ابعاد اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی فرد تاثیرگذار است. به نحوی كه گذراندن اوقات فراغت مطلوب منجر به افزایش سطح شعور، آگاهی و تبادل افكار می‌شود. علاوه بر آن چنانچه افراد اوقات فراغت مفید و مطلوبی داشته باشند، نگاه و بینش سیاسی آنان نیز تقویت می‌شود.
افزایش گرایش به سمت رسانه‌های صوتی و تصویری
اوقات فراغت در حال حاضر بعد رسانه‌ای یافته و بیش‌ترین اوقات فراغت افراد را رسانه‌ها به خود اختصاص می‌دهند. در این میان رسانه‌های مكتوب كمترین زمان و رسانه‌های صوتی و تصویری بیش‌ترین زمان را به خود اختصاص می‌دهند.
مطالعات نشان داده كه بیش از 50 درصداوقات فراغت افراد صرف رسانه‌های صوتی و تصویری و كمتر از 20 درصد مصرف رسانه‌های مكتوب می‌شود.
یک جامعه‌شناس كه بهره‌برداری از اوقات فراغت از طریق رسانه‌های صوتی و تصویری را خطری برای جوانان و مانع تقویت خلاقیت و آفرینندگی در آنها می‌داند، ادامه می‌دهد: در نهایت ممكن است افراد دچار نوعی از خود بیگانگی شوند چرا كه اوقات فراغت زمانی است كه فرد در آن با بازنگهداری خود از انجام كار موجب تقویت قوای روحی خود می‌شود. اگر این اوقات فراغت صرف اموری كه موجب خلاقیت، نوآوری، احساس ابتكار، بازسازی قوای انسانی در فرد شود می‌تواند نقش اصلی خود یعنی بازآفرینی قوای روحی را ایجاد كند. در غیر این صورت بهره‌برداری زیاد از آنها كه در جامعه و در میان جوانان بسیار معمول است می‌تواند در آینده در فرد حالت سستی ایجاد كرده و نشاط و شادابی را در اوقات فراغت ایجاد نكند.
ضرورت برنامه‌ریزی اوقات فراغت
در بسیاری از كشورهای دنیا برنامه‌ریزی در خصوص اوقات فراغت، از جمله برنامه‌های اولویت دار آنها محسوب می‌شود و مختص فصل خاصی از سال نیست این در حالیست كه در كشور ما مسئولان مدت كوتاهی به تابستان مانده به فكر اوقات فراغت جوانان و برنامه‌ریزی برای آن می‌افتند در حالی كه این امر به طور حتم بی‌فایده خواهد بود.
برای برنامه‌ریزی در این زمینه باید مشخص كرد چه سیاستگذاری باید برای فراغت داشت، آیا آن را یك فرصت برای رشد و تعالی می‌بینیم؟ پس چه زمان‌هایی را می‌توانیم مورد استفاده قرار دهیم؟ آیا این اوقات یك تهدید است، چالش بین این فرصت و تهدید باید در سیاستگذاری در نظر گرفته شود.وی با اشاره به تبعات هدر رفتن اوقات فراغت تاكید می‌كند ما به این سیاستگذاری نیاز داریم چرا كه در غیر این صورت با مسائل مختلفی چون ایدز یا همان چاقی مفرط بچه‌ها مواجه می‌شویم كه نتیجه زمان‌هایی است كه با استفاده از نفوذ ماشین‌های الكترونیكی، بازی‌ها آدم‌هایی پدید می‌آورد كه ما نسبت بروز رفتاری آنها شناخت نداریم.
در واقع برنامه‌ریزی ما برای اوقات فراغت تحت تاثیر اشتغال ما است و چنانچه عمده خانواده‌ها توان مالی برای ساماندهی و نظم بخشیدن اوقات فراغت جوانان در میان اعضای خانواده را ندارند و نمی‌توانند برای سفرهای فصلی، سالانه یا آخر هفته برنامه‌ریزی اقتصادی داشته باشند به ناچار جوان‌های ما خیلی زود جذب گروه همسالان می‌شوند و اوقات فراغتشان را بیرون از فضای خانواده و با دوستان سپری می‌كنند و به جرأت می‌توان گفت كه یكی از مهم‌ترین عوامل موثر در بروز انواع آسیب‌های اجتماعی مربوط به نداشتن مدیریت و برنامه‌ریزی صحیح برای بهینه‌سازی اوقات فراغت جوانان و نوجوانان است.كباری نیز با تاكید بر ضرورت برنامه‌ریزی صحیح برای اوقات فراغت جوانان و نقش موثر آن در پیشگیری از بسیاری آسیب‌های اجتماعی و بزهكاری‌های نوجوانان و جوانان معتقد است كه بیشتر برنامه‌های ارائه شده به این منظور در سال‌های گذشته دارای بار مالی برای خانواده‌ها بوده و آن گونه كه باید مورد استقبال و بهره‌برداری جوانان قرار نگرفته است و این نشان می‌دهد كه مسئولان باید با تعمق بیشتری به مقوله اوقات فراغت جوانان نگریسته و برنامه‌هایی را در نظر گیرند كه به جذب بیشتر جوانان منجر شده تا مانع بروز عوارض اجتماعی ناشی از بی‌توجهی به این مقوله شود.
بسیاری از كارشناسان معتقدند در حالی كه در آموزش و پرورش امكانات كم نیست اما برنامه‌ای مناسب برای پر كردن اوقات فراغت دانش‌آموزان تهیه نشده است.فاطمه كباری، در همین زمینه به تركیب جمعیت جوان كشور و فعالیت مستقیم حدود نیمی از جمعیت جوان كشور در محیط‌های آموزشی و همچنین درگیر بودن غیرمستقیم نیم دیگر جمعیت در این امر اشاره كرده و می‌گوید: می‌توان اذعان كرد كه گردش امور در كشور ما با آهنگ‌بخشی آموزشی تنظیم می‌شود، چنان كه با فرا رسیدن تابستان و خاموش شدن موتور نظام آموزشی، فعالیت دستگاه آموزش و پرورش رسمی كشور در عمل به پایان می‌رسد و اقدامات جنبی از قبیل تدارك كارنامه تحصیلی، تجهیز فضای آموزشی، تشكیل كلاس‌های تابستانی، تقویتی و جبرانی و برپا داشتن اردوها و برخی كلاس‌های هنری، ورزشی و فرهنگی در بعضی از مدارس و دانشگاه‌ها جایگزین آن می‌شود. به این ترتیب مدارس و دانشگاه‌های كشور به حالت نیمه تعطیل درمی‌آید و در نتیجه چند میلیون جوان به رغم افزایش اوقات فراغت خود با مشكل كمبود امكانات و بی‌برنامگی مواجه می‌شوند. در حالی كه آموزش و پرورش با توجه به تاثیر زیادی كه بر روی جوانان و نوجوانان دارد می‌تواند نقش موثری در غنی‌سازی اوقات فراغت داشته باشد.
علی سعیدی نیز با اشاره به جمعیت جوان ایران می‌گوید: آموزش و پرورش مهم‌ترین سازمان دولتی است كه باید به این موضوع بپردازد. در دوره جدید دانش‌آموزان می‌توانند زمان و مكان را دستكاری كنند و حتی با یك موبایل در كلاس وقت فراغت داشته باشند. این اوقات فراغت فقط به تابستان محدود نمی‌شود پس آموزش و پرورش نقش كلیدی دارد و نه فقط خرج بودجه كه با توجه به افت تحصیلی ناشی از تلف شدن این اوقات می‌تواند با تحقیق، در كنار سایر وظایف، به اوقات فراغت به مثابه شكل‌دهنده سبك‌های زندگی و رفتار بپردازد.
