در دنیای امروز و در کنار صنایع مولد سبک و سنگین و منابع زیرزمینی و خدادادی، توریسم و گردشگری صنعتی مهم و راهبردی برای توسعه همه جانبه تلقی می شود که شاید در این بین بتوان از ترکیه در همسایگی خودمان و در دوردست تر از سنگاپور و مالزی و حتی امارات عربی متحده مثال زد که با توسعه زیرساخت های گردشگری و صیانت و احیای آثار تاریخی شان چگونه سالانه گاه به اندازه تولید ناخالص ملی برخی کشورها کسب درآمد می کنند و باعث رونق اقتصادی و توسعه شده اند.

ایران سرزمینی باستانی و مهد نخستین تمدن و حکومت های جهانی با کیفیتی رنگارنگ از منابع، زیبایی ها و تنوع انسانی نامور است که کویرش زیباست همانگونه که شمال سبز مخملی و کوهستان های زاگرس و البرز و دماوندش یا هورامان و تخت جمشید و تهرانش؛ به گونه ای که به هر سوی این دیار پرگهر بار سفر را ببندید از دیدن صدای پای تاریخ و تنوع اقلیم و مردمانش با گویش و مذاهب و جاذبه های بصری مختلف سیراب نمی شوید یعنی کشوری داریم که نقاشی دست خالق است به شرطی که قدردان باشیم.

در شهرستان ساوه افزون بر ۴۰۰ اثر تاریخی وجود دارد که تاکنون حدود ۱۱۰ مورد از این آثار به ثبت ملی رسیده است.

 نام مسجد جامع تاریخی ساوه که حتی در دوران حمله مغولان یکبار تخریب شد نیز در فهرست ثبت جهانی سال ۲۰۱۹ قرار داشت اما به دلیل تکمیل نشدن برخی اقدامات عمرانی و محوطه و بنای آن، این فرصت از کف رفت و اکنون خبر می رسد که یکی دیگر از آثار فاخر این شهرستان در نوبت ثبت جهانی امسال قرار دارد.

کاروانسرای عبدالغفارخان یا باغ شیخ واقع در روستایی به همین نام در هشت کیلومتری شرق شهر ساوه قرار دارد که در سالهای اخیر به نوعی مهجور ماند و گزارش هایی مبنی بر خطر تخریب این اثر تاریخی در رسانه ها به خصوص خبرگزاری ایرنا منتشر شد اما خوشبختانه این ملک ارزشمند همچنان سرپا است و با انجام برخی اقدامات عمرانی از قبیل نقشه برداری و مرمت آن می توان پرونده اش را برای ثبت به یونسکو فرستاد؛ ‌فرصتی ارزشمند و مهم که می تواند ساوه را که قدمتی افزون بر چهار هزار سال دارد در کانون توجه جهانیان قرار دهد و از این دیار صنعتی و تولیدی وجهه ای بین المللی با رنگ و بوی تاریخ و فرهنگ بسازد.

این کاروانسرا که با نام «باغ شیخ» هم شهرت یافته در مساحتی افزون بر چهار هزار و ۸۰۰ مترمربع در دوران زندیه احداث شده و از جمله بناهای چهارایوانی متناسب با اقلیم گرم و خشک ایران محسوب می شود.

نگرانی از تخریب کاروانسرا

دهیار روستای باغ شیخ در مورد وضعیت این بنای تاریخی به ایرنا، گفت: کاروانسرای باغ شیخ در آستانه ثبت جهانی قرار دارد و در این راستا مقدمات کار از جمله بازدید کارشناسان سازمان یونسکو نیز انجام شده است اما متاسفانه روند این اقدام مهم به دلیل پاره ای مسائل که میان مالک کنونی و میراث فرهنگی وجود دارد پیشرفت ایده آلی ندارد.

«اسدالله امیری» ادامه داد: در این رابطه حتی با مسئولان استانی و شهرستانی دیدارهایی داشتیم که وعده هایی برای گره گشایی از این کاروانسرای تاریخی داده اند اما تاکنون اقدامی صورت نگرفته است.
دهیار روستای باغ شیخ افزود: بارها با مالک این مجموعه است که قبلا آن را خریداری کرده است، صحبت کردیم تا بلکه او را متقاعد به مرمت و بازسازی یا واگذاری و فروش به بخش دولتی یا سایر سرمایه گذاران کنیم اما توفیقی حاصل نشد.
امیری اظهار کرد: ۲ سال پیش یک مشتری حاضر شد بابت تملک کاروانسرای باغ شیخ تا ۱۷ میلیارد ریال هزینه کند اما با مالک مجموعه به توافق نرسید.

به گفته دهیار روستای باغ شیخ، مالک اصلی که مجموعه کاروانسرای باغ شیخ را خریداری کرده اصالت یزدی دارد و چون در قید حیات نیست، اکنون داماد و دختر او به عنوان ورثه در مورد آن باید تصمیم گیری کنند.
امیری گفت: این کاروانسرا تا ۴۰ سال پیش در اختیار مالک و ارباب روستای باغ شیخ بود و از آن به عنوان انباری استفاده می شد اما چندین سال است که خطر تخریب و فرسایش دیواره و سازه های آن به شدت احساس می شود و در صورت تداوم این وضع، بیم آن می رود که این اثر فاخر دچار تخریب گسترده شود.

اعلام آمادگی میراث فرهنگی برای تکمیل پرونده ثبت جهانی کاروانسرای باغ شیخ

سرپرست اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی به ایرنا گفت: مالک کاروانسرای باغ شیخ بخش خصوصی است و با توجه به اینکه برای تشکیل پرونده ثبت جهانی باید اقداماتی مانند تهیه نقشه، مهندسی و تعیین حریم انجام شود که در صورت همکاری و همراهی مالک قابل تحقق است.
«مصطفی مرزبان» افزود: با هماهنگی اداره میراث فرهنگی ساوه و کارشناسان این اداره کل و با جلب رضایت مالک کاروانسرا قرار است ضمن بازدید از این مجموعه کارهای قانونی و نقشه برداری با هزینه اداره کل استان انجام شود تا با تکمیل پرونده و ارسال آن به وزارتخانه و در نهایت معرفی این بنای تاریخی به یونسکو زمینه ثبت جهانی آن را فراهم کنیم.
مرزبان گفت: ثبت جهانی یک اثر در تبدیل هر منطقه به برند جهانی تاثیرگذار است و از نظر اقتصادی و افزایش بازدید گردشگران بسیار موثری است و شرط اولیه موفقیت در ثبت کاروانسرای باغ شیخ در یونسکو این است که مالک و وراث با میراث فرهنگی همکاری کنند.
وی گفت: تاکنون چند بار همکاران میراث فرهنگی برای بازدید بنا و امور کارشناسی مراجعه کردند که ظاهراً به دلیل حضور نداشتن مالک در ساوه موفق به این کار نشدند و ما همه توان خود را برای ایجاد تعامل موثر و راهگشا در خصوص فرصت ارزشمند ثبت جهانی این ملک تاریخی و تفاهم با صاحبان آن به کار خواهیم گرفت.
وی تاکید کرد: هر مکاتبه یا درخواستی که از مالک کاروانسرا به اداره میراث فرهنگی رسیده باشد را با حسن نیت بررسی و پاسخ خواهیم داد.
مرزبان گفت: از مالک کاروانسرا انتظار همکاری با کارشناسان میراث فرهنگی را داریم تا فرصت سوزی نشود و با تهیه نقشه معماری و انجام امور کارشناسی ضمن تکمیل پرونده ابتدایی و ارسال به یونسکو پیگیر ثبت جهانی آن باشیم.
وی افزود: در این مقطع زمانی، ثبت اولیه اثر در یونسکو بسیار مهم است و پس از آن می توانیم در مورد تامین اعتبار برای مرمت چه از طریق تسهیلات یا جذب سرمایه گذار با مالک به توافق برسیم.
سرپرست اداره میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری شهرستان ساوه نیز گفت: برای تکمیل پرونده کاروانسرای باغ شیخ به همکاری مالک این مجموعه و باز کردن درب های آن به روی کارشناسان نیاز داریم.
«رضا ایاز» به ایرنا گفت:  این در حالیست که اگر این بنای تاریخی ثبت جهانی شود هم برای شهرستان و هم برای مالک این مجموعه ارزش افزوده و مزیتی بسیار مهم تلقی خواهد شد.
وی ادامه داد: در گام نخست باید اسناد و مدارک و تهیه نقشه های کارشناسی انجام شود و در مرحله بعد پس از آنکه  ثبت جهانی آن انجام شد می توانیم از محل اعتبارات جهانی نسبت به تعمیر و مرمت آن اقدام کنیم.
ایاز گفت: در این زمینه میراث فرهنگی نیز آمادگی دارد تا پرونده این بنا را برای دریافت تسهیلات ارزان قیمت داخلی به بانک‌های عامل معرفی کند.
سرپرست اداره میراث فرهنگی ساوه گفت: وقتی این اثر به ثبت جهانی برسد، دولت نیز برای مرمت و بازسازی آن حمایت های مناسبی به عمل خواهد آورد.
وی اظهار داشت: گزینه اصلی سال ۲۰۲۰ برای ثبت جهانی در یونسکو کاروانسرای باغ شیخ است که از مالک آن انتظار همکاری با این اداره و شتاب بخشی به روند تکمیل پرونده اولیه را داریم.

مالک کاروانسرا به شرط اعتمادسازی همکاری می کند

در همین رابطه با «مهدی وافی» داماد مالک متوفای کاروانسرا (مرحوم حسینی نسب) که امور را مدیریت می کند، تماس گرفتیم.
وی ضمن اظهار خرسندی از معرفی شدن این بنا بعنوان گزینه ثبت جهانی در یونسکو، گفت: مشکلی در این خصوص نداریم اما میراث فرهنگی شهرستان می خواهد مبلغی را در کاروانسرا برای مرمت هزینه کند که ما اعلام کردیم یا باید این مبلغ را به ما بدهند تا خودمان امور را انجام دهیم و یا اینکه فقط اجازه نقشه برداری و تشکیل پرونده برای ثبت جهانی را می دهیم.
وی گفت: میراث فرهنگی به ما می گوید که از یونسکو بودجه ای دریافت کرده اند که باید خرج مرمت و بازسازی سقف های کاروانسرا کنند اما تجربه مشابه ما در شهر یزد نشان می دهد که ورود میراث فرهنگی به حوزه بازسازی و مرمت مشکلاتی را ایجاد می کند.
نامی گفت: ما نگران آن هستیم که اگر فعالیت های اجرایی مرمت و بازسازی کاروانسرا را اداره میراث فرهنگی انجام دهد، در مورد بازدید و سایر امور آن دخل و تصرف کنند.
نماینده مالک کاروانسرای باغ شیخ گفت: قرار است وکیل ما نسبت به تهیه طرحی جامع برای نحوه همکاری با اداره میراث فرهنگی ساوه اقدام کند تا در قالب آن همکاری کنیم.
نامی گفت: موضع ما تعامل و همکاری است اما هنوز سند کامل این ملک در اختیار ما نیست و برای این کار باید ضمن کسب رضایت یک خرده مالک که حدود ۲۰۰ مترمربع از آن را در اختیار دارد، سند قطعی دریافت کنیم.
به گفته او، تاکنون نامه مالک برای دریافت سند که مستلزم تعیین ارزش فرهنگی ملک و مالیات بر ارث از سوی اداره میراث فرهنگی با درخواست سازمان امور مالیاتی است پاسخی داده نشده و این مسأله روند امور را با تاخیر مواجه کرده است.
نامی ادامه داد: ما نیز تمایل قلبی داریم که این اثر فاخر تاریخی ثبت جهانی شود که مزایای آن حتی برای استان مرکزی و شهرستان ساوه بسیار ارزشمند است اما این اقدام مستلزم اراده جمعی و همکاری اداره میراث فرهنگی است.
وی تاکید کرد: در حال حاضر و به دلیل پاسخ داده نشدن نامه تعیین ارزش فرهنگی و مالیات بر ارث از سوی میراث فرهنگی آن هم با گذشت چندین ماه کمی نسبت به این مجموعه کمی دلسرد هستیم و نوعی بی اعتمادی میان ما وجود دارد که امیدواریم با انتخاب این اثر برای ثبت جهانی شاهد تعامل موثرتری در این خصوص باشیم.
وی گفت: در هفته جاری برای برگزاری جلسه و رایزنی در مورد ثبت جهانی کاروانسرای باغ شیخ به ساوه خواهد آمد و با نگاه مثبت تلاش خواهد کرد که مشکلات موجود برطرف شود.

میزگرد ایرنا در مورد کاروانسرای باغ شیخ

در سال گذشته خبرگزاری ایرنا ساوه با دعوت از سرپرست میراث فرهنگی شهرستان ساوه و نماینده مالک کاروانسرای باغ شیخ میزگردی برای بررسی وضعیت این بنای تاریخی برگزار کرد.

در آن نشست سرپرست میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان ساوه با بیان اینکه این اثر در زمره آثار ثبت ملی قرار دارد، گفت: به دلیل اینکه ملک متعلق به بخش خصوصی است قرار بود طرحی در این رابطه تهیه شود تا با استناد به آن و معرفی به بانک برای دریافت تسهیلات احیا و مرمت اقدام شود.

ایاز گفت: ما پیگیری های متعددی در این رابطه انجام دادیم و از ورثه مالک هم دعوت کردیم و حتی از راه مراجع قضائی نیز اقداماتی به عمل آوردیم مبنی بر اینکه اگر خود آنها امکان مرمت و بازسازی دارند با استفاده از تسهیلات اعطایی کار را آغاز کنند و در غیر این صورت سرمایه گذار معرفی کنند.

وی گفت: کاروانسرای باغ شیخ از سرمایه های تاریخی و اصلی شهرستان ساوه است و هرگونه همکاری که لازم باشد در این خصوص ارائه می کنیم.

به گفته این مسئول، اداره میراث فرهتگی ساوه از سال ۱۳۶۷ خورشیدی تاکنون با اقدامات خود از قبیل مکاتبه با مراجع ذیربط مانع از هرگونه ساخت و ساز در اطراف این بنای تاریخی شد و چنانچه مالک تمایل به همکاری داشته باشد این اداره نیز آمادگی مساعدت برای بازسازی و احیای این ملک را دارد.

وی اظهار داشت: در مورد این کاروانسرا که خطر تخریب و فرسودگی آن جدی است دست به دامان دادستانی ساوه شدیم و ایشان ضمن صدور حکم منع تعقیب، بر ضرورت حفظ و نگهداری آثار تاریخی این بنا تاکید کرد.

ایاز اظهار داشت: هرگونه طرحی از قبیل ساخت هتل، بوم گردی و سایر پروژه های جانبی و با ماهیت گردشگری که در این مجموعه اجرا شود را مورد حمایت قرار می دهیم.

وافی نماینده مالک نیز در این میزگرد، اظهار کرد: بزرگترین مشکل ما یکپارچه نبودن مالکیت کاروانسرا و نداشتن سند ۶ دانگ است که مانعی بزرگ برای استفاده از تسهیلات و وام محسوب می شود.

وی افزود: طبق بررسی های انجام شده برای بازسازی، مرمت و تغییر کاربری های این کاروانسر به نرخ روز (آذر پارسال) به حدود ۸۰ میلیارد ریال هزینه نیاز است و مساله دیگر این است که آیا این هزینه ها برگشت پذیر و از نظر اقتصادی مقرون به صرفه است یا خیر؟

وی تاکید کرد: بخشی حدود ۳۰۰ مترمربع از این ملک در اختیار هفت خرده مالک قرار دارد که باید با تعامل نسبت به جلب رضایت و تملک آن اقدام کنیم تا ملک به صورت کامل در مالکیت ما قرار بگیرد (به اقرار او اکنون حدود نیمی از این مساحت با جلب رضایت مالکان خریداری و تملک شده است).

وی اظهار داشت: ما قصد همکاری نکردن یا طفره رفتن نداریم و حتی حاضریم با هزینه شخصی خودمان کار بازسازی این مجموعه را انجام دهیم اما ابتدا باید کار تملک و صدور سند آن انجام شود.

به هر حال آنچه مسلم است برای شهرستانی مانند ساوه که در ایران به صنعت، تولید و یک شهر کارگری و گاه خوابگاهی مشهور است، جهانی شدن یک اثر تاریخی آن هم در هشت کیلومتری شهر می تواند باعث کسب وجهه بین المللی و التفات گردشگران داخلی و خارجی باشد؛ مساله ای که اکنون به تحقق آن چیزی نمانده به شرطی که مالکان کاروانسرای باغ شیخ و اداره میراث فرهنگی با همدیگر تعامل و همکاری داشته باشند و برای نیل به این هدف مهم نگاهی راهبردی و همگرا داشته باشند.

کاروانسرای باغ شیخ که در چهاردهم مهر سال ۱۳۵۴ خورشیدی به ثبت ملی رسید از بناهای دوره زندیه است که علاوه بر فضای کاروانسرایی دارای یک آب انبار، حسینیه و محراب است.

این بنا به صورت چهارایوانی با چهار برج دیده بانی در گوشه ها است و در دورن آن یک شاه نشین، بارانداز و حجره های متعددی به چشم می خورد.