شهر تاریخی آوه در حدود 25 کیلومتری جنوب ساوه و در مسیر جاده ترانزیت ساوه به قم قرار دارد. نام آوه در منابع یونانی، اباخینه یا اباکینه ذکر شده و به نظر می‌رسد که با عنوان آواکنا که در حدود قرن سوم پیش از میلاد و در دوره سلوکی همراه با ساواکنا یعنی ساوه به ایستگاه‌هایی در میان راه ری به همدان اطلاق شده است، از یک ریشه باشد .
شهر امروزی آوه در جنوب محوطه‌ای باستانی قرار گرفته و دارای آثاری از قبیل امامزاده پنج تن و قبرستانی قدیمی در قسمت جنوبی شهر بوده که امروزه نشانی از آثار معماری آنها به چشم نمی‌خورد.
در جنوب شهر فعلی، محوطه‌ای باستانی با عرصه‌ای در حدود 220 هکتار قرار دارد که نشانه‌ها و آثاری بارز و آشکار از استقرار و سکونت دوره‌های پیش از تاریخ و آثاری مربوط به دوران تاریخی بویژه دوره ساسانی از جمله آثار سفالی و اشیای دیگر در این محوطه کشف شده است.
شهر آوه در دوران اسلامی نیز با توجه به قرارگیری در فاصله کمتر از 50 کیلومتری از شهر قم که در قرن اول هجری سکونتگاه چند قبیله عرب مسلمان و اولین و اصلی‌ترین پایگاه تشیع در ایران و منطقه بوده، به سرعت از دین اسلام تبعیت کرده و به دومین پایگاه تشیع در ایران تبدیل شد.
در زمان ظهور و سقوط حکومت‌های متقارن طاهریان، صفاریان، سامانیان و علویان در نقاط مختلف ایران، شاهد به میان آمدن نام آوه در ارتباط با آل‌بویه هستیم.
آل بویه همانند سایر علویان، شیعه زیدیه بوده و ارتباط تنگاتنگی با شهر آوه داشتند. در دوران سلجوقی و با توجه به سنی بودن شاهان سلجوقی و حمایت از اهل تسنن، اگرچه آوه رونق دوره آل بویه را نداشته ولی اهمیت خود را از دست نداده است.
به گفته رئیس میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ساوه با هجوم خانمانسوز مغول، منطقه جبال که آوه نیز جزو آن بود از هجوم در امان نماند و در دوره ایلخانان مغول، حضور رجال سیاسی این منطقه همانند خواجه‌سعدالدین ساوجی و سید تاج‌الدین آوی رونق و شکوفایی این بخش از ناحیه جبال را در پی داشت.
"علی‌اکبر صدیف" افزود: از دوره تیموری به بعد به دلایل نامعلوم شهر آوه از رونق و اعتبار افتاده، متروک و ویران شد و به جای آن در جنوب شهر قدیم، روستایی(شهر فعلی آوه ) شکل می‌گیرد.
وی با بیان اینکه از دوره صفوی نیز کاروانسرایی در جنوب محوطه باستانی و شمال آوه امروزی بر جای مانده است، اظهار کرد: در دوره قاجار نیز از آوه به عنوان روستایی کوچک در چند متن سخن به میان آمده است. تاریخچه مطالعات باستانشناسی محوطه باستانی آوه به دوره قاجار باز می‌گردد و اولین حرکت علمی توسط پروفسور اشمیت در سال 1936-1935 میلادی صورت گرفته که با پرواز مشهور خود بر فراز شهرهای باستانی ایران، از محوطه باستانی آوه نیز عکس‌برداری کرده و آن را محوطه‌ای مهم که نیاز به کاوش باستانشناسی دارد دانسته است.
به گفته وی وسیع‌ترین برنامه هدفمند باستانشناسی در این منطقه به سال‌های 1352 تا 1354 شمسی بازمی‌گردد که در این سال‌ها بررسی‌ها و شناسایی محوطه باستانی صورت پذیرفته است.
وی ادامه داد: "ولفرام کلایس" باستان‌شناس آلمانی در سال 1353ه.ش از این محوطه بازدید کرده و به شرح آثار آن پرداخته و نقشه دقیق دو امامزاده، آب انبار و کاروانسرا را با کروکی محوطه چاپ کرده است. بیشتر آثار بدست آمده از فعالیت‌های باستانشناسی در این محوطه عبارتند از سفال نخودی هم عصر با سیلک سه در فلات مرکزی، سفال مربوط به عصر مفرغ، سفال خاکستری متعلق به دوران پیش از تاریخ، سفال دوران تاریخی بویژه عصر ساسانی، سفال هفت رنگ(مینایی) دوره سلجوقی و سفال طلایی(زرین فام) دوره مغول.
به گزارش ایسنا، از جمله آثار عمده قابل رویت در محوطه باستانی آوه می‌توان به تپه‌ای تاریخی به طول و عرض تقریبا 200 متر که حدود 30 متر از خندق اطراف خود ارتفاع دارد، اشاره کرد. اهالی بومی، تپه موجود در عرصه این محوطه را قلعه خاک می‌نامند و آن را متعلق به پادشاهی می‌دانند که این شهر، پایتخت وی و دخترش به نام خاورزمین در دورانی نامعلوم بوده است و معتقدند قلعه‌ای است یکپارچه با برج و بارو، دروازه‌ها، تالارها و اتاق‌هایی که خاک آن را پوشانده است. توصیفات اهالی از پادشاه مورد نظر با دوره ساسانی قابل تطبیق است و اتفاقا در میان آثار سطحی تپه، نشانه‌هایی از این دوره به چشم می‌خورد.
بقعه امامزاده فضل‌بن‌سلیمان از نوادگان امام موسی کاظم(ع) در جنوب شرق محوطه، به شکل برجی مدور با ورودی الحاقی ایوان مانند قرار دارد. اصل بنا به دوره سلجوقی تعلق داشته و در دوره‌های بعدی بخصوص در دوره مغول تغییراتی در آن صورت گرفته است.
قبرستانی در میانه مرز جنوبی حریم تعیین شده محوطه باستانی قرار دارد و مقبره‌ای مشهور به امامزاده پیغمبر در داخل محوطه قبرستان قرار دارد. بنای اصلی و قدیمی بقعه کاملا تخریب شده و بنای فعلی فاقد هرگونه ارزش تاریخی و هنری است.
کاروانسرای صفوی در جنوب تپه تاریخی، جزو بناهای چهار ایوانی نسبتا کوچک از نوع خود بوده و شامل حیاطی با ابعاد 22*22 متر و بیست اتاق رواق‌دار در اطراف حیاط و باراندازهایی در پشت اتاق‌هاست که توسط ایوان‌های چهارگانه قطع می‌شوند. آب انباری در جنوب و نزدیک ورودی کاروانسرا هست که همزمان با آن و در دوره صفوی ساخته شده است.
قلعه خاک هم از گزند سودجویان در امان نمانده است
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ساوه در ادامه گفت‌و گو با ایسنا به بیان اقداماتی پرداخت که در سال‌های اخیر در سایت آوه انجام شده است و افزود: در سال 1380 پژوهش و گمانه‌زنی‌هایی به منظور تعیین عرصه و پیشنهاد حریم شهر باستانی آوه با نظارت کارشناسان پژوهشکده باستانشناسی میراث فرهنگی کشور انجام پذیرفت و فنس‌کشی حریم جنوبی سایت و استقرار پایگاه دائم یگان حفاظت میراث فرهنگی جهت نظارت و نگهبانی بیشتر سایت نیز انجام شده است.
وی با اشاره به عقد تفاهم‌نامه همکاری بین سازمان میراث فرهنگی کشور و دانشگاه تربیت مدرس به منظور انجام اولین فصل کاوش رسمی محوطه در فروردین 1385 اظهار کرد: نتیجه این کاوش رسمی، شناسایی دو دوره متفاوت معماری با عنوان آوه اول و آوه دوم با مشخصات سفال متفاوت از یکدیگر بود.
به گفته وی دوره استقرار دوم مربوط به دوره مغول بوده که در این دوره در بالای تپه، ارگ یا کهندژی با بارو و خندقی در پایین آن وجود داشته که در کاوش‌ها یکی از دروازه‌های ورودی از زیر خاک بیرون آمده است.
وی ادامه داد: همچنین در کارگاه شهر نیز فضاهای معماری مربوط به دو باب خانه مسکونی بدست آمد. آنچه که می‌توان حدس زد این مسئله است که پس از پایان یافتن حکومت یکپارچه مغولان در ایران، گویا اهالی به دلایل نامعلوم شهر را به حال خود رها کرده و ساکنان دوره معماری اول که هنوز هویت آنان معلوم نیست در منازل رها شده ساکن شده و بعضا تغییراتی در آنها ایجاد کرده‌اند.
به گفته وی متاسفانه حفاری‌های غیر مجاز بی‌شمار ، لطمات غیر قابل جبرانی بر لایه‌های تاریخی این شهر باستانی وارد کرده و با توجه به اینکه آثار شهر باقی مانده در قسمت شرق و شمال محوطه، سطح‌الارضی است، متاسفانه طی سنوات اخیر با تخریب و تبدیل محوطه به زمین کشاورزی توسط اهالی، عملا از وسعت شهر کاسته شده است.
وی بیان کرد: با تخصیص اعتبارات دوره‌ای، بازسازی و مرمت جبهه جنوبی و بخش‌هایی از جبهه شرقی و غربی کاروانسرای عباسی صورت پذیرفته و با بازسازی کامل بنا می‌توان این اثر تاریخی را به عنوان پایگاه پژوهشی – علمی محوطه تاریخی آوه و یا جانمایی کاربری‌های همخوان دیگر احیاء کرد.
صدیف خاطرنشان کرد: همچنین مرمت و احیای آب‌انبار مجاور کارونسرا و ساماندهی محوطه مجاور این دو اثر تاریخی در دستور کار برنامه‌های آتی میراث فرهنگی استان مرکزی با همکاری شهرداری و شورای اسلامی شهر آوه قرار دارد.
وعده ای برای آینده
به گزارش ایسنا، حدود یک سال پیش حسینی مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی آوه را شهری دارای ارزش تاریخی عنوان کرده و از اقداماتی خبر داده بود که برای تبدیل این منطقه به سایت باستانشناسی در حال انجام است.
وی اظهار کرده بود: آوه به عنوان یکی از نقاط شیعه‌‌نشین کشور در 1400 سال قبل، منطقه‌ای باارزش است و محوطه تاریخی این منطقه گواه اصالت و پیشینه تاریخی آن است.
وی تصریح کرد: منطقه نمونه گردشگری آوه از قابلیت‌های بسیاری برخوردار است، این شهر در حاشیه آزادراه ساوه ـ سلفچگان در جنوب شرقی شهرستان ساوه واقع شده و به عنوان منطقه نمونه گردشگری انتخاب شده است.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی ادامه داد: بهره‌مندی این منطقه از جاذبه‌های غنی طبیعی، فرهنگی، تاریخی و مذهبی و دارا بودن ظرفیت بالای سفرپذیری این شهر را به یکی از مناطق نمونه گردشگری استان تبدیل کرده است.
حسینی در ادامه از تلاش به منظور استقرار پایگاه پژوهشی برای این سایت تاریخی خبر داده و گفته بود: با پیگیری‌های انجام شده ایجاد این پایگاه مورد موافقت مسئولان ذی‌ربط کشوری قرار گرفته که با ایجاد این پایگاه کاوش سایت تاریخی شهر آوه آغاز خواهد شد.
آوه مقصد باستانشناسان می‌شود
به گزارش ایسنا، در سفر معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور به ساوه که اوایل شهریورماه امسال انجام شد نیز بر این اقدامات تاکید شد.
طالبیان در بازدید از این محوطه تاریخی در خصوص ظرفیت‌های موجود در سایت تاریخی آوه جهت انجام کارهای پژوهشی، با بیان اینکه این سایت در آینده به پایگاه پژوهشی تبدیل می‌شود، به خبرنگار ایسنا گفته بود: قطعا هیئت‌های پژوهشی و باستانشناسی در این سایت استقرار پیدا می‌کنند و این سایت را از جنبه‌های مختلف مورد بررسی قرار می‌دهند.
وی افزود: این سایت در آینده به عنوان یکی از مراکز علمی و پژوهشی مطرح می‌شود و مقصد باستانشناسان ملی و جهانی خواهد شد.
به گزارش ایسنا، اینکه آینده‌ای که معاون میراث فرهنگی کشور از آن سخن گفت چقدر به حال نزدیک است مشخص نیست، اما امید است که این آینده هرچه زودتر از راه برسد و شاهد رونق دوباره این منطقه باستانی، اینبار از گونه‌ای دیگر باشیم و این رونق دست سودجویان را از دامان این قطعه پرارزش از تاریخ ایران کوتاه کرده، کابوس حرکت کشاورزان به سمت این محوطه تاریخی به صورت کامل از خواب قلعه خاک زدوده شده و این میراث هفت هزار ساله قفل افسانه‌های ناگفته‌اش را برای باستانشناسان و محققان بگشاید.
