در معماری ایرانی بازار یک عنصر بی‌نظیر و مکانی برای داد و ستد، اجتماع، محل پخش اطلاعات، مراوده و آشنایی بوده و گاه نیز نقش مکانی امنیتی را ایفا می‌کرده است.
بازار در ایران در کنار همه مجموعه‌ها، جاده‌های شهری و روستایی، نزدیک میدان‌ها و بنگاه‌ها که دارای گرمابه، مسجد، خانه‌های مردم و .... بودند قرار می‌گرفت و این مکان‌ها و مجموعه‌ها را به یکدیگر متصل می‌کرد .
به گزارش خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)- منطقه مرکزی در شهرهای قدیمی ایران و پیش از اسلام، بازار به لحاظ موقعیت مکانی بیرون از دروازه کاروان رو قرار داشت و گاهی تا داخل شهر نیز امتداد می‌یافت.
در دوره اسلامی بازار در کنار بافت اصلی شهر، یعنی کنار معبر اصلی شکل گرفت. از عناصر اصلی فضای بازار می‌توان به جلوخان(فضای ورودی به بازار)، راسته(راستاھای تخصصی که علاوه بر قرارگیری حجره‌ها، عناصر خدماتی بازار مانند حمام ها، آب انبارها و مساجد در مجاورت آنها قرار می‌گرفت)، رسته (به معنی صنف که در بخش‌های مختلف راسته اصلی قرار می‌گرفت)، چهارسو( یا چهارسوق و محل تقاطع دو راسته اصلی)، سرا (یا خان که همان تجارتخانه بوده و نمونه جنس از آنجا تحویل گرفته شده و در جاهای مختلف پخش می‌شده است)، خانبار( یا کالنبار و محل انبار و کار کردن بر روی جنس)، تیم( یا تیمچه که در واقع مرکز چند تجارتخانه است)، دالان( فضاھای ارتباطی بین سرا و فضاھای بیرونی مانند راسته، میدان... که معمولا سرپوشیده نیز بودند)، حجره( کوچکترین و اولین واحد تجاری شکل‌دهنده بازار)، قیصریه(محلی برای صنعت‌گران ظریف‌کار مانند زرگرها)، فضاهای خدماتی و عمومی مانند مساجد، آب‌انبارھا، سقاخانه‌ھا، حمام‌ھا و ... اشاره کرد.
در میان بازارهای سنتی چندین و چند ساله ایرانی بازار ساوه یکی از بازارهای کهن است.
به گفته رئیس میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ساوه كالبد فعلی بازار ساوه طبق مطالعات و کاوش‌های باستان‌شناسی انجام گرفته، حداقل متعلق به دوران صفويه و بعد از آن است. بررسي سفرنامه‌ها و كتب تاريخي نشان مي‌دهد كه دست كم از قرن چهارم ه.ق در شهر ساوه بازار وجود داشته است.
"علی‌اکبر صدیف" افزود: مقدسي طي بازديدي كه در سال 357 ه.ق از ساوه داشته است مي‌گويد "ساوه شهر مستحكمي است، حمام‌هاي خوب دارد و مسجد جامع آن كنار جاده و دور از بازار واقع است". اگر بپذيريم كه منظور مقدسي از مسجد جامع، مکان مسجد جامع قديم شهر باشد با برداشتي تصويري مي‌توان گفت كه جايگاه بازار، مكان فعلي آن بوده است.
وی بیان کرد: در روزگاران كهن، بازار در حومه شمالي شهر واقع بوده و با گسترش شهر به تدريج در محور مركزي شهر واقع مي‌گیرد. محدوده باروي شهر و انتهاي شمالي بازار در ميان عموم اهالي ساوه "سر دروازه" خوانده مي‌شد. راسته بازار با امتداد شمالی – جنوبی و با طول تقریبی 335 متر از هفت گذر غربی و پنج گذر شرقی تشکیل شده است، در طول سالیان گذشته بعضی از عناصر فضایی مانند حمام بازار تخریب شده و واحدهای تجاری جدید جایگزین آنها شده است.
به گفته وی در حال حاضر از عناصر اصلي بازار ساوه می‌توان به مسجد بازار، دالان حاج ملك و تيمچه نبوي‌زاده اشاره کرد.
وی اظهار کرد: پوشش اصلی فضاهای راسته بازار و حجره‌ها به صورت طاق و گنبد است که در سال‌های اخیر با توجه به آسیب و شکست تعدادی از آنها عملیات مرمت و بازسازی، توسط اداره میراث فرهنگی شهرستان ساوه انجام پذیرفته است.
وی ادامه داد: بازار ساوه از ضلع شرقی با پنج گذر به خیابانی تازه تاسیس و از ضلع غربی هفت گذر به خیابان انقلاب راه دارد. مسیر راسته اصلی بازار در قسمت شمال به طرف شرق انحنا دارد. راسته‌های فرعی از نظر عرض تفاوت دارند و فقط سه گذر از مجموع هشت گذر رو به روی یکدیگر و به صورت قرینه قرار گرفته‌اند.
به گفته وی معماری بازار به شیوه طاق و تویزه شکل گرفته و در برخی موارد در دوره معاصر سقف معمولی آجری همراه با تیرآهن استفاده شده است. به نظر می‌رسد جرزهای تشکیل‌دهنده راسته بازار در حوالی گذرهای "کریمی" و "شریف" قدیمی‌تر از طاق و تویزه های این قسمت‌ها باشد، زیرا بازسازی و اقتباس در بعضی طاق‌ها محرز است.
وی با اشاره به بناهای موجود در این بازار گفت: بناهای موجود دارای سه نوع کاربری است که شامل مرکز کسب و کار و بازرگانی، بناهای مذهبی و عام‌المنفعه مانند مسجد چهاده معصوم، آب‌انبار و تکیه و بنای مسکونی است.
مسجد بازار ساوه
در وسط بازار ساوه گذری وجود دارد که بنام گذر "تکیه" معروف است. این گذر از چند مغازه تشکیل شده و در ایام عاشورا و ماه محرم و صفر مجلس عزای سیدالشهداءدر آن برپاست، از این رو بدان تکیه بازار می‌گویند که در مسجد واقع شده است.
مسجد مذکور فقط از یک شبستان چهار گوش مربع شکل تشکیل شده که در وسط ضلع شرقی آن یک شاه‌نشین و در وسط ضلع جنوبی یک محراب ساده دیده می‌شود. همچنین در بدنه سه ضلع شمالی و جنوبی و شرقی بنا سه پنجره و در گوشه شمال شرقی یک درب دیده می‌شود. پوشش این بنا بر روی چهار ستون و نیمه ستون‌های کنار استوار شده است.
به گفته صدیف بطور کلی سقف این بنا از یک گنبد بلند در وسط و چهار گنبد کوتاه و کوچک در گوشه‌ها و چهار اتاق در وسط اضلاع کنار بین گنبدهای کوچک و بزرگ با بدنه دیوارها تشکیل شده است.
فرم ستون‌ها هشت ضلعی است و سرستون‌ها در زیر پاکار قوس‌ها به صورت چهار ضلعی درآمده است. مصالح ساختمانی این بنا در اصل با آجر و ملاط گچ بوجود آمده، اما بعدها تغییراتی در آن ایجاد شده است.
وی افزود: قدمت این بنا شباهت زیادی به بناهای دوره زندیه دارد، ولی مصالح بکار رفته بخصوص آجرها کوچکتر و جدیدتر هستند، لذا می‌توان گفت که این بنا و تاسیسات داخل گذر همزمان و در اولیل دوره قاجاریه ساخته شده‌اند.
دالان حاج ملک
این بنا در جبهه غربی بازار و نزدیک به تکیه و مسجد بازار واقع شده است. وضعیت ساختمانی آن به گونه‌ای است که پیشخوان ورودی از طرف بازار و سمت غرب و به داخل دالان باز می‌شود.
این دالان در طول شرقی و غربی بنا شده و در هر طرف آن هفت حجره مقابل یکدیگر قرار گرفته‌اند، سقف حجره‌ها طاق و با آجر به شکل ضربی زده شده است. درب‌های چوبی و قدیمی بعضی حجره‌ها هنوز باقی است. مصالح و تزئینات این بنا کلا با آجر و گچ ساخته شده ولی داخل حجره‌ها را با گچ سفید پوشیده شده و وسط دالان و سقف آن دارای نماکاری راسته خفته آجری است.
صدیف ادامه داد: مصالح و تزئیناتی که در این بنا بکار رفته شباهت زیادی به آثار دوره قاجاریه دارد. بانی این بنا معروف به حاجی ملک در حدود بیش از 100 سال قبل فوت کرده است. این بنا نیز مانند مسجد بازار ار نظر فرم قرارگرفتن در داخل بازار و بافت قدیمی شهر نمونه است. این اثر تاریخی به شمار 1180 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
به گفته وی علاوه بر سرای "ملک" واحد معماری قابل توجه دیگری به نام سرای "نبی" در این بازار وجود دارد که با راسته اصلی بازار ارتباط مستقیم دارد و مشتمل بر شش حجره کوچک و بزرگ آجری است. قدمت آن به اواخر قاجار و اوایل دوره پهلوی اول می‌رسد. بنای بازار فاقد آرایه‌هایی نظیر گچ‌بری و کاشی‌کاری است.
زخم‌هایی بر بدنه بازار ساوه
رئیس میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ساوه در ادامه اظهار کرد: آنچه که امروزه به عنوان آسیب جدی در این مجموعه به شمار می‌آید عدم توجه، عدم احساس مسئولیت در حفظ اصالت و معماری این یادگار تاریخی و مرمت‌های غیر اصولی انجام پذیرفته از جانب مالکین و بهره‌برداران واحدهای تجاری است.
وی افزود: دخل و تصرفاتی در ابعاد جرزها به نیت افزایش فضای حجره‌ها، استفاده از مصالح غیر همگون با مصالح سنتی کالبد اصلی بنا به بهانه استحکام بخشی سازه، عدم اجرای اصولی تاسیسات از قبیل سیستم روشنایی، سیستم سرمایشی و گرمایشی، تابلوهای تبلیغاتی و .... همگی باعث شده که این مجموعه تاریخی به لحاظ کالبدی و منظری دچار آسیب‌های جدی شود.
به گفته وی بازار ساوه به شماره 2526 در تاریخ پانزدهم آذرماه سال 1378 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
گزارش از : علی فرقانی، خبرنگار ایسنا، منطقه مرکزی
