گردوغبار در تعریف به ذرات بسیار کوچک و سبک با قطر کمتر از پنج میکرون گفته می‌شود که در اثر فرسایش بادی و بیابان‌زایی با ابزاری به نام باد تا مسافت بسیار طولانی جابجا شده و منتقل خواهند شد.
ریزگرد نیز توده‌ای از ذرات جامد ریز غبار و گاه دود و... است که در جو پخش شده و دید افقی را محدود می‌کند و برای بیماران تنفسی بسیار زیان‌آور است.
از سال 1380 پدیده‌ای بنام گردوغبار در استان خوزستان پدیدار و از سال 85 گرد و غبار در این استان ماندگار شد.
به گزارش ایسنا، منطقه مرکزی، پدیده ریزگردها منشاء داخلی و خارجی دارد و در سال‌های اخیر 21 استان کشور را درگیر و مبتلا کرده است، البته این پدیده در استان‌های غربی و جنوبی غربی خیلی شدید است به طوری که اثرات مخربی در حوزه‌های مختلف بویژه کشاورزی برجای گذاشته است.
در همین رابطه یک کارشناس ارشد کشاورزی در گفت‌وگو با ایسنا، منطقه مرکزی، به اثرات مخرب این پدیده در حوزه کشاورزی پرداخت و گفت: مطابق بررسی‌های صورت گرفته این ریزگردها بر روی عملکرد محصول تولیدی اثرات کاهشی داشته و با نشستن بر روی بر‌‌گ‌های گیاهان و درختان سازوکار فتوسنتز و تولید ماده گیاهی از زیست توده‌ها را مختل می‌کنند، همچنین بدلیل ممانعت از پرواز و شهدآوری زنبورهای عسل، میزان تولید عسل نیز کاهش می‌یابد.
حسین رفیعی در خصوص تاثیر گرد و غبار نیز گفت: گردوغبار به صورت لایه‌ای بر روی برگ‌ها و جوانه‌های در حال رشد قرار گرفته و به علت پوشاندن سطح برگ‌ها و جوانه‌های در حال رشد، باعث کاهش ظرفیت فتوسنتزی گیاه می‌شود.
وی با اشاره به اینکه گیاهان زراعی و باغی برای انجام فرآیند فتوسنتز به تبادلات گازی شامل اکسیژن، بخار آب و دی‌اکسید کربن که از طریق روزنه‌ها صورت می‌گیرد نیاز دارند، افزود: لذا هرگونه اختلال در مسیر روزنه‌ها باعث کند شدن فرآیند فتوسنتز شده و وجود گردوغبار با ایجاد اختلال در روند طبیعی تبادلات گازی و دریافت نور باعث کاهش عملکرد گیاهان زراعی و باغی می‌شود.
گرد و غبار زمانبندی عملیات کشاورزی را برهم می زند
به گفته این کارشناس ارشد کشاورزی بروز این پدیده کشاورزان را از انجام به موقع عملیات کشاورزی مانند سمپاشی، آبیاری و... باز می‌دارد. وقوع گردوخاک روی میزان نیاز آبی محصولات و میزان تبخیر و تعرق گیاهان تاثیر می‌گذارد. هنگامی که خاک به ضخامت 2-1 میلی‌متر بر سطح برگ یا ساقه گیاه می‌نشیند جذب نور و فتوسنتز گیاه را مختل می‌کند.
او بیان کرد: گردوخاک موجود منشاء بسیاری از بیماری‌ها و ویروس‌های مختلف است که توسط آبیاری یا جذب سطحی در ریشه، ساقه و برگ گیاهان منتقل می‌شود.
وی افزود: وقتی گردوخاک بر سطح سبز گیاه (برگ‌ها و ساقه‌ها و ...) می‌نشیند و کشاورز گیاه را سمپاشی می‌کند سمی که به حالت مایع یا پودر است فقط باعث پاک‌شدن گرد و خاک از روی سطح گیاه می‌شود و در این شرایط اثر سم مصرفی بر روی محصول از بین می‌رود و دیگر اثری بر آن نخواهد گذاشت.
توقف رشد و اختلال در تبادلات گازی
رفیعی خاطرنشان‌کرد: مشاهدات مزرعه‌ای نشانگر آن است که در اثر اختلال در تبادلات گازی و جذب نور یک نوع توقف رشد در گیاهان زراعی بوجود می‌آید که از دو طریق باعث کاهش عملکرد خواهد شد.
وی ادامه داد: اولا کاهش بیوماس (زیست توده) محصول که عملکرد رابطه دارد و دیگری در اثر کاهش فعالیت‌های حیاتی، احتمالا سرعت حرکت شیره گیاهی کاهش یافته که در نتیجه باعث کاهش قدرت دفاعی گیاه در برابر آفات و بیماری‌ها می‌شود.
کاهش خسارت در روش آبیاری بارانی
وی تصریح کرد: در آبیاری بارانی با شسته شدن گرد و غبار روی گیاه اثرات منفی کاهش می‌یابد، اما در سایر سیستم‌های آبیاری این خسارات زیادتر است. بویژه از حاشیه مزارع تا عمق مزرعه که رطوبت کاهش می‌یابد درجه حرارت بالا می‌رود وجود گرد و غبار روی برگ مانع دفاع گیاه در مقابل گرما می‌شود.
این کارشناس ارشد کشاورزی در ادامه گفت: تنها راهی که تا حدودی از این میزان خسارات به محصولات کشاورزی می‌کاهد، آبیاری تحت فشار است که این مزیت می‌تواند نسبت به مقابله با این پدیده تا حدودی موثر باشد.
وی گرد و غبار را یکی از پدیده‌های جوی دانست که آثار و پیامدهای زیست محیطی نامطلوبی برجای می‌گذارد و افزود: طوفان‌های گرد و غباری اثرات منفی را بر سلامت محیط زیست، محصولات کشاورزی و ... داشته و خسارات زیادی به اقتصاد جامعه وارد می‌سازد.
وی ادامه داد: با توجه به اینکه ایران یکی از کانون‌های متاثر از ریزگردهاست و خسارات زیست محیطی و انسانی ناشی از این پدیده هر ساله گریبانگیر کشور ما می‌شود لذا باید به موضوع تاثیرات منفی ریزگردها توجه خاصی مبذول شود.
به گفته رفیعی، وقوع این پدیده در چند سال اخیر در برخی استان‌ها علاوه بر تاثیرات اجتماعی بر سلامت جامعه بر روی تولیدات بخش کشاورزی نیز تاثیرگزار بوده به نحوی که با کاهش میزان عملکرد محصولات کشاورزی و محدودیت کشت باعث خسارات فروانی در این عرصه خواهد شد، لذا شناخت ماهیت، منشاء و اثرات طوفان‌های گرد و غباری در تعیین روش‌های کنترل و اتخاذ تدابیر پیشگیرانه موثر واقع می‌شود.
وی در خصوص علل وقوع گرد و غبار نیز گفت: از جمله عوامل مهم وقوع گرد و غبار می‌توان به تغییر کاربری اراضی و تغییر در وضیعت زمین، دانه بندی و نوع خاک، رطوبت خاک، پوشش گیاهی منطقه، تاثیر نواحی کوهستانی در تعادل جوی، مهار آب‌های سطحی، احداث سد، انحراف مسیر رودخانه‌ها (برای تامین نیاز آبی و برداشت بی‌رویه شن و ماسه از بستر رودخانه) اشاره کرد.
وی برداشت بی‌رویه از منابع آب‌های زیرزمینی، شرایط و ویژگی‌های عمومی جوی و اقلیمی منطقه، کم بارشی و خشکسالی، وجود شرایط لازم هواشناسی برای ایجاد و انتقال ذرات معلق، وزش بادهای نسبتا شدید بر روی بیابان‌های با خاک نرم و خشک، حرکت صعودی هوا و انتقال قائم ذرات گرد و خاک معلق به ترازهای بالاتر جو، انتقال ذرات معلق توسط جریانات سطوح فوقانی جو به نقاط دورتر را از دیگر موارد وقوع گردوغبار دانست.
تداوم اثرات مخرب پدیده‌های گرد و غبار تا فاصله چند صد کیلومتری
رفیعی با تاکید بر اینکه اثرات پدیده‌های گرد و غبار ممکن است تا فاصله چند صد کیلومتری از منبع اصلی تداوم داشته و باعث بروز اثرات نامطلوب زیست محیطی و بروز خسارات فراوان در زمینه‌های اجتماعی و اقتصادی شود، تصریح کرد: پدیده گردوغبار در چند سال اخیر بخش‌های وسیعی از کشور ما را تحت تاثیر قرار داده است و در پاره‌ای از مواد منجر به مختل شدن کلیه فعالیت‌های ساکنان شهرهای جنوبی و غربی کشور شده است.
وی افزود: با توجه به اثرات این پدیده بر روی کاهش عملکرد محصولات زراعی و باغی به کشاورزان توصیه می‌شود با توسعه سیستم آبیاری تحت فشار بارانی بویژه در محصولات زراعی و حتی در صورت امکان شستشوی سطح برگ گیاهان در مناطقی که میزان گرد و غبار بیشتر است با استفاده از مخزن‌های محلول پاشی انجام شود که به ازای هر لیتر آب یک چهارم لیتر مایع ظرفشویی به مخازن مربوط اضافه می‌شود تا باعث کاهش عوارض ریزگردها شود.
این کارشناس ارشد کشاورزی در ادامه به خسارت بخش کشاورزی بیشتر اشاره کرد و گفت: با توجه به اینکه تولید محصولات کشاورزی یکی از عوامل بسیار وابسته به شرایط آب و هوایی است لذا اقلیم بیانگر متوسط دراز مدت پارامتراهای هواشناسی مانند دما، رطوبت، بارندگی، نور، باد و طوفان‌های غبار است که پدیده‌ای ناپایدار بوده و هر ساله ثبات و پایداری عملکرد گیاهان را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
افزایش دما ناشی از گازهای گلخانه‌ای با افزایش نیاز اتمسفری گیاه
وی یکی از اثرات غیرمستقیم تغییر اقلیم را در رابطه با روابط آبی گیاه‌ها دانست و افزود: افزایش دما ناشی از گازهای گلخانه‌ای با افزایش نیاز اتمسفری گیاه، افزایش تبخیر و تعرق بالقوه و بالفعل منجر به مصرف آب بیشتر توسط گیاهان زراعی یا به عبارتی افزایش نیاز آبی در گیاهان می‌شود که تحت تاثیر شرایط خشکی و خشکسالی سال‌های اخیر از خصوصیات زیانبار افزایش درجه حرارت در مدیریت تولید محصولات کشاورزی خواهد بود.
به گفته رفیعی افزایش دما اثرات غیر مستقیم بر رشد و عملکرد گیاهان مانند کاهش رطوبت خاک، افزایش تنش خشکی، تسریع در نمو یا زودرسی گیاه، کاهش حاصلخیزی خاک، افزایش احتمال تنش گرمایی و مشکل تنفس گیاه خواهد داشت.
وی تصریح کرد: لذا نشستن گردوغبار روی اندام‌های سبز گیاهان و محصولات کشاورزی و کاهش فتوسنتز و در نتیجه سوخت و ساز مواد غذایی که منجر به کاهش رشد و نمو گیاه می‌شود و از طرفی با کاهش عمل گرده‌افشانی (تلقیح) در مرحله گل‌دهی و کاهش عمل لقاح در گل و در نتیجه عدم تشکیل میوه تاثیر گذار خواهد بود و باعث کاهش تولید می‌شود.
به گزارش ایسنا، استان مرکزی نیز به عنوان یک استان کشاورزی کشور با این معضل گریبانگیر است چرا که این استان در منطقه گرم و خشک قرار دارد و گردو غبار ناشی از مناطق کویری نظیر کویر میقان مشکلات را دو چندان کرده است، تا آنجا که کارشناسان مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی استان بخشی از وقت و هزینه این مجموعه را صرف کار مطالعاتی و تحقیقاتی در این عرصه می کنند.
ريزگردهای نمكي و اختلال در چرخه تنوع زيستي سوغات کویر میقان
در همین رابطه رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی استان در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به بروز این مشکل در سطح استان گفت: حوضه آبخيز كوير ميقان به مساحت تقريبي 554 هزار هکتار در ناحيه مرکزي استان مرکزي قرار گرفته و قسمت‌هایي از شهرستان‌هاي اراک، فراهان، آشتيان و تفرش را در بر گرفته است.
حمید‌رضا دری ادامه داد: كفه نمكي كوير ميقان با وسعتي حدود 110 كيلومتر مربع در پائينترين قسمت حوضه قرار گرفته و 1653 متر از سطح دريا ارتفاع دارد. نامناسب بودن الگوي كشت در اراضی اطراف تالاب و وجود چاه‌هاي متعدد مجاز و غيرمجاز در اين ناحيه باعث شده در 30 سال گذشته سطح آب زيرزميني اين منطقه بيش از 13 درصد افت پيدا كند كه تاثير مستقيم آن تشکیل ريزگردهای نمكي و اختلال در چرخه تنوع زيستي است.
وی با اشاره به اینکه بر اساس مطالعات صورت گرفته 70 درصد آلایندگی‌های اراک محلی و از چشمه‌های گردوغبار و نمک تالاب کویری میقان بوده و حدود 30 درصد آن ریزگردهای وارداتی است، تصریح کرد: غبار ناشي از كوير ميقان مي‌تواند بسيار خطرناك و تهديد جدي براي مردم منطقه باشد که خطرات آن از ريزگردهاي خارجی بيشتر است، زيرا ريزگردهاي محلي (كوير ميقان) همراه با سولفات سديم هستند كه براي سلامتي مردم بسیار مضر است.
ريزگردهای سولفات سدیمی خطرناک‌تر از آلودگي‌هاي صنعتي
به گفته دری، اين ريزگردها از آلودگي‌هاي صنعتي شهرها نيز خطرناك‌تر هستند زيرا آلودگي‌هاي صنايع معمولا در محدوده شهرها و كارخانجات گسترش دارند، اما آلودگي ريزگردها در كل منطقه (شهر، روستا، دشت، كوه و...) پخش مي شوند.
وی در ادامه به اثرات گرد و غبار اشاره کرد و با تاکید بر اینکه این تاثیرات بر روي گياهان باغي بيشتر از زراعی است، افزود: کاهش سطح تولید، اختلال در رشد، كاهش اندازه و سطح قند ميوه‌ها، شيوع بيماري‌ها و آفات، كاهش اثر آفت‌كش‌ها در اثر نفوذ كمتر و آسیب‌های فیزیکی از جمله مهمترین اثرات گردوغبار است که توسط کارشناسان اعلام شده است.
این مقام مسئول در مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی استان مرکزی در ادامه با اشاره به اینکه اثرات گرد و غبار تنها محدود به يك دوره كوتاه‌مدت وقوع اين پديده نيست و بسته به شرايط توليد، اقليم و زمان وقوع، شدت اثرات متغير است، اظهار کرد: بعضی مواقع این پدیده در اواخر بهار و مصادف با اوج فتوسنتز و مرحله رشد فعال گياهان صورت می گیرد.
به گفته وی، آبياري باراني با شستن گرد و غبار مي‌تواند در رفع اختلالات فتوسنتزي تا حدي مؤثر باشد، اما در محصولاتي كه به ساير روش‌ها آبياري مي‌شوند اثرات گرد و غبار حتي بعد از پايان يافتن اين پديده باقي خواهد ماند.
آماری از خسارات در دست نیست/زنبورها هم گیج می‌شوند
وی در خصوص میزان خسارتی که تحت تاثیر گردوغبار بر روی گیاهان و درختان ایجاد می شود، گفت: تاكنون محاسبه دقيق درصد خسارات وارده ناشي از گرد و غبار به محصولات كشاورزي در قالب طرح‌هاي تحقيقاتي صورت نگرفته است، اما در عین حال این مرکز آمادگی خود برای انجام کارهای تحقیقاتی در این خصوص با تامین اعتبارات لازم را اعلام می‌دارد.
به گفته دری، بنا بر اعلام کارشناسان براساس مشاهدات مزرعه‌‌اي ميزان خسارت اين آلاينده‌ها در شرايط فعلي بر روي گياهان زراعي يكساله بين 15 تا 20 درصد و بر روي درختان ميوه كاهش باردهي حداقل تا سطح 25 درصد قابل پیش بینی است که البته بسته به نوع میوه و محصول تولیدی متفاوت است.
وی گفت: مشخص شده است که گردوغبار اثرات مخربی بر باغات، زراعت، صیفی کاری‌ها، زنبورداری‌ها و پرورش گل و گیاه دارد. مثلا در رخدادهای گرد و غبار زنبور عسل بجای گرده گل، گرد و غبار ناشی از این پدیده را جمع آوری می‌کند.
به گزارش ایسنا؛ به نظر می‌رسد از مجموع مواردی که در این گزارش مطرح شد برای مقابله با این پدیده راهکارهایی را می توان اتخاذ کرد. ایجاد و حفظ پوشش گیاهی گیاهان سازگار با شرایط منطقه‌ها در مناطق بیابانی و نیمه‌بیابانی و افزایش دفاع اکولوژیکی مانند کمربندهای فضای سبز اولین راهکار عملی است.
از طرفی حفظ تعادل دام در مناطق چرا و محافظت چراگاه‌ها در مقابل چرای نامحدود، احداث بادشکن و نهال‌کاری جهت حفاظت از مزارع و باغات، استفاده از پوشش‌هایی مانند مالچ‌های گیاهی برای تثبیت شن‌های روان ضروری است و این پوشش‌ها شامل برگ گیاهان، کاه، خاک اره، لیگنین، کودهای گیاهی و ... است.
گرچه بنا بر اظهارات مقامات مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی استان مرکزی تاکنون تحقیقات جامعی در خصوص مقابله با این پدیده در سطح استان صورت نگرفته است و انتشار این گزارش بهانه‌ای برای انجام کار تحقیقاتی و پژوهشی در این عرصه به اذعان کارشناسان این مرکز شده است، اما به دلیل تاثیرات مخربی که این پدیده بر روی محصولات کشاورزی دارد انتظار می‌رود با تامین اعتبارات لازم و در سایه مشارکت بین بخشی ضمن انجام کارهای مقدماتی و برپایی دوره‌های آموزشی با محوریت این موضوع در بین کشاورزان و باغداران عزمی جدی برای مقابله با این معضل در پیش گرفته شود.
گزارش از علی فرقانی – ایسنا منطقه مرکزی
