تابستان که فرا می‌رسد فصل برداشت آغاز می‌شود، برداشت میوه‌های آبدار و رنگارنگ و ساوه یکی از شهرستان‌هایی است که تکاپوی بسیاری را در این فصل پربرکت سال شاهد است.
ساوه با تولید 70 نوع محصول کشاورزی رتبه اول تنوع محصولات باغی و زراعی را در استان مرکزی به خود اختصاص داده و بنابر اعلام جهاد کشاورزی سال گذشته بیش از 850 هزار تن محصول باغی و زراعی شامل گندم، جو، طالبی، هندوانه، خربزه، پنبه، سیب زمینی و ذرت علوفه‌ای و یونجه، انار، زیتون، پسته، گردو، بادام، انگور و میوه‌های سردرختی و ... در این شهرستان تولید و روانه بازار شده است.
با آغاز برداشت انواع میوه‌ها در این شهرستان که قطب کشاورزی استان مرکزی و کشور به شمار می‌رود، روزانه شاهد تردد انواع کامیون‌ها و وانت‌بارهایی هستیم که این تولیدات را بار کرده و روانه بازار مصرف می‌شوند.
به گزارش ایسنا، منطقه مرکزی، از سوی دیگر ساوه رکورد دیگری هم دارد، رکورد کم آبی و بحران آب مدت‌هاست که گریبان این شهر چند هزار ساله را گرفته و مردم و مسئولان این شهرستان را نگران کرده است.
کارشناسان معتقدند که بیشترین حجم آب در کشور و استان در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، از نظر آنان آنچه در گیرودار بحران آب بسیار مهم و قابل توجه است، اصلاح الگوی کشت و تولید محصولات کم‌آب‌بر در کنار استفاده از روش‌های نوین آبیاری است.
ساوه محصولات متنوعی دارد، اما برخی محصولات این شهرستان که اتفاقا از شهرت کشوری هم برخوردارند، دقیقا همان محصولات پرآب‌بری‌‌اند که ساوجی‌ها به کاهش تولید آنها فرا خوانده می‌شوند.
براساس اعلام مقامات جهاد کشاورزی ساوه در سال جاری سطح زیرکشت هندوانه 250 هکتار، خربزه 450 هکتار و طالبی دو هزار هکتار بوده است. براین اساس در سال جاری علیرغم کمبود شدید منابع آبی بیش از 52 هزار تن از محصولات پرآببر هندوانه، خربزه و طالبی برداشت می‌شود.
در چنین شرایطی ابلاغ دستورالعمل ممنوعیت کشت محصولاتی نظیر هندوانه که به آب بیشتری نیاز دارند، امیدوارکننده به نظر می‌رسد، اما بررسی میدانی خبرنگار ایسنا در اراضی شهرستان نشان می‌دهد که کشاورزان چندان به دستورالعمل‌های متولیان حوزه آب توجهی نکرده‌اند و در سال جاری تنها شاهد کاهش 20 درصدی سطح زیر کشت محصولاتی نظیر هندوانه، خربزه و طالبی در ساوه بوده‌ایم.
از این مقدمه که بگذریم آنچه موجب انتشار این گزارش شد، مشاهده کامیون‌ها و وانت‌بارهایی است که با بارهای سنگین هندوانه، طالبی و خربزه روزانه از میادین سرداران، شهرداری، آزادی و مبادی خروجی شهر ساوه راهی سایر شهرهای کشور می‌شوند.
از شهری که میزان بارش‌های سالانه آن از میانگین استانی نیز پائین‌تر و دارای اقلیم خشک است و روز‌به‌روز به بحران آب نزدیک‌تر می‌شود، روزانه تعداد زیادی کامیون های چند تن محصولاتی را با خود حمل می‌کنند که بیشترین منابع آبی را جذب کرده اند، به عبارتی این کامیون‌ها گرچه در ظاهر هندوانه و طالبی و خربزه حمل می‌کنند، اما به واقع میزان قابل توجهی از منابع آبی ارزشمند این شهرستان تشنه را در مقابل سودی ناچیز با خود از ساوه خارج می کنند.
بد نیست بدانیم میوه‌هایی که بار این کامیون‌هاست چه میزان از منابع گرانقدر آبی را از شهرمان جابجا می‌کنند؟
پاسخ این سوال را عضو هیئت مدیره شرکت سهامی آب منطقه‌ای مرکزی می‌دهد و با نشان دادن یک هندوانه یک کیلویی به خبرنگار ایسنا می‌گوید: برای تولید هر یک کیلو هندوانه، 400 تا 500 لیتر آب مصرف می‌شود به عبارتی یک متر مکعب آب نیاز است تا یک هندوانه دو کیلویی تولید شود در حالی که این محصول سر زمین و هنگام برداشت بین 200 تا 400 تومان به فروش می‌رسد و سود حاصل از فروش آن به قدری ناچیز است که گفتنی نیست.
ارزش افزوده مصرف آب را بالا ببریم
سید جلال شاهرخ با اشاره به انتقال روزانه ده‌ها کامیون حامل هندوانه از نقاط کم آب کشور به سایر نقاط اظهار کرد: با احتساب مصرف این میزان آب برای تولید یک هندوانه حساب کنید یک کامیون هندوانه چه میزان آب مصرف کرده است و روزانه چه میزان آب مجازی از طریق کامیون‌ها از شهرهایی که دچار کمبود آب هستند به سایر شهرها جابجا می‌شود.
وی میزان آب مصرفی برای تولید یه کیلو گوشت را 1300 لیتر، یک عدد مرغ 800 لیتر و یک برگ کاغذ را 20 لیتر بیان کرد و افزود: با پاره کردن بیهوده یک برگ کاغذ در واقع 20 لیتر آب مجازی را هدر داده‌ایم.
وی تاکید کرد: نباید در نقاط خشک که میزان بارندگی آنها کمتر از حتی شهرهای همجوار است، اقدام به کشت محصولات پرآببر نظیر هندوانه، طالبی، خربزه و ... کرد که علاوه بر هدررفت منابع آبی درآمد آنچنانی هم برای کشاورز ندارند.
رئیس امور بهره برداری از سد الغدیر ساوه خواستار برنامه‌ریزی برای تولید محصولات استراتژیک کشاورزی با نیاز آبی کمتر در نقاطی مانند ساوه شد که بتواند ارزش افزوده مصرف آب را بالا ببرد.
وی تصریح کرد: ما مخالف کشت هندوانه یا سایر محصولات با نیاز آبی بالا نیستیم، اما حرف ما این است که این نوع کشت‌ها باید در نقاطی که از منابع آبی بهتری برخوردارند انجام شوند. کشت چنین محصولاتی در مناطقی که در تامین آب شرب شهروندان هم مشکل دارند و هر روز به بحران نزدیک‌تر می‌شوند، ضرورت ندارد.
افت 16 متری منابع آبی در ساوه
شاهرخ با بیان اینکه در 10 سال اخیر به دلیل افت منابع آبی سطح آب حدود 16 متر در این شهرستان افت کرده است، گفت: در سایه عدم مصرف بهینه آب 879 میلیون متر مکعب آب را از دست داده‌ایم.
وی در ادامه با اشاره به اینکه بخش اعظمی از منابع آبی در حوزه کشاورزی مصرف می‌شود، اظهار کرد: سوال ما این است که آیا با اختصاص 92 درصد آب به حوزه کشاورزی چه میزان بهره‌وری داشته‌ایم؟
شاهرخ معتقد است که باید بهره‌وری مناسبی در این حوزه صورت بگیرد به طوری که در قبال مصرف این حجم از آّب تولید و اشتغال مناسبی ایجاد شود، اما آمارها حاکی از راندمان حدود 38 درصدی است که این رقم با میزان آبی که تخصیص داده می‌شود همخوانی ندارد چرا که براساس نظرات کارشناسی راندمان و بهره‌وری باید به بیش از 60 درصد برسد.
تغییر نگرش از اقدامات سازه‌ای به غیرسازه‌ای
وی در پاسخ به پرسش ایسنا در خصوص راهکار گفت: دولت با تاکید بر نگرش به مشارکت عمومی طرح احیای تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی را اجرا کرده است که گام نخست آن تغییر نگرش از اقدامات سازه‌ای به اقدامات غیرسازه‌ای است بدین مفهوم که در گذشته جهت‌گیری وزارت نیرو در احداث سد و مهار آب و توسعه شبکه‌ها بود تا بواسطه آن نیروگاه غرقابی ایجاد شود که این اقدام سازه‌ای است.
شاهرخ در توضیح رویکرد غیر سازه‌ای نیز گفت: در این رویکرد که اولویت وزارت نیرو است، فرهنگ‌سازی برای استفاده درست از آب و حساس کردن تمام نیروها و ذی‌مدخلانی که در حوزه آب قرار دارند، مد نظر است.
وی فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی در خصوص مدیریت مصرف آب، اقدامات اجرایی در خصوص کنترل و مدیریت منابع آبی و مشارکت همه بخش‌های مرتبط با آب و تعامل بین بخشی با دستگاه‌های اجرایی و مردم از یک طرف و آگاهی‌بخشی به کشاورزان در خصوص استفاده از روش‌های آبیاری نوین و کاهش میزان مصرف آب از طرف دیگر را به عنوان گام بعدی در حوزه مصرف آب عنوان کرد.
آب مازاد در اختیار بخش کشاورزی است!
به گزارش ایسنا، اما معاون فنی و اجرایی جهاد کشاورزی ساوه معتقد است اینکه گفته می‌شود بخش اعظمی از منابع آبی به حوزه کشاورزی اختصاص می‌یابد، اشتباهی است که به عرف انجام شده است.
محمودرضا خلیلی در توضیح این موضوع اظهار کرد: میزان آب تخصیصی به حوزه کشاورزی مازاد آبی است که پس از تامین حوزه شرب و صنعتی در حوزه کشاورزی مصرف می‌شود. به عبارت دیگر اولویت اختصاص منابع آبی اول تامین آب شرب است و بعد به دلیل ایجاد اشتغال و فعالیت اقتصادی در حوزه صنعت و مازاد آن در حوزه کشاورزی مصرف می‌شود.
وی بیان کرد: با تامین آب شرب و آب مورد نیاز صنایع که به گفته کارشناسان حدود 10 درصد منابع آبی بدان اختصاص دارد، مابقی در حوزه کشاورزی مصرف می‌شود و حال اینکه اگر این میزان آب در حوزه کشاورزی مصرف نشود چه خواهد شد؟
وی با تاکید بر اینکه میزان آب تخصیصی به حوزه کشاورزی، آب مازاد پس از استفاده شرب و صنعتی است، گفت: البته توصیه ما به کشاورزان مصرف بهینه آب و استفاده از روش‌های نوین آبیاری است چرا که بخشی از منابع آبی از طریق چاه‌ها تامین می‌شود و افزایش مصرف در این حوزه آبی منجر به افت سطح آب چاه‌ها خواهد شد.
این مقام مسئول در جهاد کشاورزی ساوه با اشاره به وجود 137 هزار هکتار اراضی و باغات در شهرستان ساوه گفت: از این میزان اراضی و باغات حدود نیمی از آن زیر کشت قرار دارد و تقریبا هفت هزار هکتار مجهز به روش‌های سیستم آبیاری نوین است.
وی خواستار اعطای تسهیلات حمایتی بیشتری از سوی دولت برای تجهیز اراضی به سیستم‌های روش آبیاری نوین شد و گفت: در عین حال که معتقدیم منابع آبی مازاد در اختیار کشاورزان است، اما بر مصرف بهینه تاکید داریم و لازم است تا سازوکارهای قانونی در این خصوص نیز صورت گیرد و محدودیت قانونی در حوزه میزان مصرف آب اعمال شود تا کشاورزان و باغداران را مجاب به اعمال روش‌های نوین آبیاری کند.
خلیلی با اشاره به برگزاری دوره‌های آموزشی مصرف بهینه آب از سوی جهاد کشاورزی برای باغداران و کشاورزان گفت: اقدامات ترویجی و معرفی الگوی کشت به کشاورزان در دستور کار قرار دارد.
کاهش 20 درصدی مصرف آب در روش کشت نشائی
وی کشت نشائی هندوانه را یکی از نمونه الگوهای کشت معرفی کرد که سهم قابل توجهی در کاهش منابع آبی برای تولید هندوانه خواهد داشت و افزود: در کشت نشائی هندوانه حداقل چهار نوبت در آبیاری این محصول صرفه‌جوئی خواهد شد.
به گفته وی، کشت ذرت به صورت نشائی نیز برای اولین بار در استان در ساوه اجرا شد که گامی در گذر از روش سنتی به روش مدرن و نوین است و از آنجاکه ذرت علوفه‌ای یک محصول بهره‌ور است و مصرف آب بالایی دارد با کشت نشائی آن شاهد کاهش 20 درصدی در مصرف آب هستیم.
خلیلی کنترل آفات و بیماری‌ها و کاهش علف‌های هرز را از دیگر مزایای کشت نشائی دانست که در کنار کاهش استفاده از منابع آبی به عنوان روشی دارای مزیت‌های فراوان پیش روی کشاورزان است.
وی در عین حال تاکید کرد: توفیقی در میزان صرفه‌جویی در مصرف آب خانگی با وجود توصیه‌هایی که می‌شود وجود ندارد، در واقع باید مقدار آب خروجی از چاه‌ها کنترل و مانع از برداشت‌های بی‌رویه آب شد.
به گزارش ایسنا؛ در تکمیل این گزارش پای صحبت‌های مدیر امور منابع آب ساوه می‌نشینیم و آخرین وضعیت منابع آبی این شهرستان را بررسی می‌کنیم تا ببینیم که آیا واقعا لزومی دارد در ساوه هندوانه، خربزه و طالبی آنهم در حجم بالا کشت شود؟
کسری 79 میلیون متر مکعب سالیانه مخزن دشت‌های نوبران و بخش مرکزی ساوه
مدیر امور منابع آب ساوه در گفت‌و‌گو با ایسنا مرکزی با بیان اینکه 15.4 درصد از افت سالیانه منابع آب‌های زیرزمینی استان به دشت‌های نوبران و بخش مرکزی شهرستان ساوه اختصاص دارد، گفت: سهم آب تجدیدپذیر استان 1.916 میلیارد مترمکعب است، در صورتی که میزان برداشت از منابع آبی استان به بیش از 2.435 میلیارد متر مکعب رسیده است.
نقی بهجت افزود: با محاسبه سهم آب تجدیدپذیر و میزان برداشت استان، کسری مخزن 0.519 میلیارد متر مکعبی حاصل می‌شود و از طرفی کسری سالیانه مخزن دشت‌های نوبران و بخش مرکزی ساوه به 79 میلیون متر مکعب رسیده است.
وی بیان کرد: با توجه به کسری مخزن کل استان و کسری مخزن شهرستان، افت و کسری مخزن منابع آب زیرزمینی در دشت‌های ساوه به 15.4 درصد و بیشتر از دیگر دشت‌های استان رسیده است.
وی ادامه داد: همچنین آب ذخیره شده در سد ساوه به 19.24 میلیون متر مکعب رسیده که فقط 3.36 میلیون متر مکعب آن مفید و قابل برداشت است. سهم آب‌های سطحی نیز در شهرستان کاهش یافته و نگرانی‌ها را بیشتر کرده است.
کاهش 13.4 درصدی بارندگی در ساوه
بهجت بیان کرد: در خصوص بارندگی سالیانه شهرستان (سال آبی 95-94) نیز باید گفت که کل بارندگی سالیانه در شهرستان 169 میلی متر بوده که نسبت به سال قبل 35 درصد مثبت بوده است ولی نسبت به دراز مدت 13.4 درصد رشد منفی(کاهش) را نشان می‌دهد.
وی متوسط بارندگی در استان را 267 میلی متر بیان کرد و گفت: آب‌های سطحی و منابع آب‌های زیرزمینی در حال افت هستند و با توجه به برخورداری ساوه از بیشترین کسری مخزن 79 میلیون مترمکعبی در سال در بین دشت‌های استان و میزان بارندگی کمتر نسبت به متوسط استان، لزوم برخورد با اضافه برداشت آب از چاههای دارای پروانه بهره‌برداری، جلوگیری از حفر چاه غیرمجاز، تعیین تکلیف چاههای فاقد پروانه و انسداد چاههای موضوع این قانون، توقیف ادوات حفاری غیرمجاز و نصب کنتورهای هوشمند آب و برق برای مدیریت مصرف در دستور قرار این امور قرار گرفته است.
مدیر امور منابع آب ساوه تصریح کرد: در این راستا 150 دستگاه کنتور هوشمند آب و برق در شهرستان نصب شده و 15 دستگاه حفاری غیرمجاز در ساوه توقیف شده است.
وی با بیان اینکه جهت صدور اخطاریه به کلیه دارندگان چاههای موضوع ماده 12 قانون توزیع عادلانه آب جهت نصب کنتور هوشمند اقدام شده و بیش از 18 حلقه چاه غیرمجاز از ابتدای سال‌جاری تاکنون پر و مسلوب‌المنفعه شده است، گفت: بیش از 50 درصد از چاههای فاقد پروانه و دارای ثبت نام موضوع قانون تعیین تکلیف چاههای فاقد پروانه بررسی، بازدید و رسیدگی شده‌اند.
وی با اشاره به گشت‌های بازرسی امور منابع آب ساوه نیز گفت: به طور ویژه با حضور و استقرار واحد گشت و بازرسی در دشت‌های ساوه کنترل‌های لازم از میزان برداشت آب بعمل می‌آید.
به گزارش ایسنا، برای خرید یک بطری نیم لیتری آب باید هزینه‌ای معادل 500 تومان را پرداخت کنیم، با احتساب این میزان پول پرداختی برای خرید یک بطری آب نیم لیتری ارزش ریالی 400 لیتر آب مصرفی برای تولید یک هندوانه یک کیلوئی مبلغی معادل 200 هزار تومان است و این در حالی است که تولیدکننده هندوانه این محصول را کیلوئی 200 تومان می‌فروشد و نظیر چنین معادلاتی در سایر محصولات تولیدی نیز صادق است. به عبارتی عملکرد کشاورز تولیدکننده هندوانه یک هزارم هزینه‌ای است که بابت تولید این محصول پشت دست کشور می‌گذارد. البته این معادله شاید از نظر علمی چندان درست نباشد، اما حتی اگر هزینه یاد شده یک چهارم آنچه گفته شد باشد هم باز ضرر این معامله بسیار بیشترش از سودش خواهد بود.
به اعتقاد برخی کارشناسان هزینه ریالی میزان آب مصرفی در تولید هندوانه‌های 10 کیلوئی که ارزش صادرات دارند مبلغی معادل 25 میلیون ریال است. این در حالی است که هزینه تولید یک لیتر آب زیرزمینی سه میلیارد ریال و قیمت فروش آب یک لیتری 10 هزار ریال است، لذا هزینه تولید یک هندوانه صادراتی در کشور یک رقم نجومی خواهد بود و میلیاردها ریال آب کشور با تولید هندوانه و بسیاری از محصولات با نیاز آبی بالا هدر می‌رود و روزانه توسط کامیون‌ها این میزان آب مجازی از شهری به شهر و کشور دیگر جابجا می‌شود، البته این جدای از حجم بسیار بالای دورریز محصولات کشاورزی در کشور ماست چراکه اگر درصدی بالایی این محصولات که به قیمت مصرف حجم عظیمی از آب تولید می‌شوند در داخل مصرف یا صادر می‌شدند غم‌مان کمتر بود، اما عدم وجود بازار، واردات میوه، عدم بسته‌بندی درست، عدم تولید براساس استانداردهای مد نظر بازارهای خارجی، عدم وجود صنایع بسته بندی و تبدیلی مورد نیاز به هدر رفت محصولات کشاورزی می انجامد که با صرف میزان بسیار بالایی از منابع آبی کشور تولید شده اند، و این درد دیگری است.
واکاوی هدر رفت آب در کشور نشان می‌دهد که یکی از دلایل عدم وجود انگیزه برای استفاده بهینه از آب توسط کشاورزان پایین بودن قیمت عرضه آب در این کشور گرم و خشک است و تولیدکنندگان محصولات کشاورزی و باغی همچنان آب را به قیمت ارزان خریداری کرده و به هدر می‌دهند.
قبلا هم مطرح شد که بیش از 92 درصد منابع آبی کشور در اختیار کشاورزان است و با قیمتی پائین‌تر از قیمت واقعی از این مایع حیاتی استفاده می‌کنند که به نظر می‌رسد با اعمال سیاست افزایش قیمت آب برای کشت محصولات با نیاز آبی بالا که ارزش افزوده آنچنانی هم ندارند می‌توان مانع از هدر رفت آب شد، یا کشاورزان را به سمت محصولات با نیاز آبی کمتر و استراتژیک هدایت کرد. این بدان معناست که با نصب کنتورهای هوشمند بر چاه هر کشاورزی که می‌خواهد هندوانه تولید کند، باید او را مجاب کرد که پول بیشتری برای آب پرداخت کند، از طرفی مسلوب‌المنفعه کردن چاههای غیرمجاز، جلوگیری از استفاده غیرمجاز از آب رودخانه‌‌ها که در برخی نقاط استان شاهد آن هستیم، ایجاد عزم ملی برای تغییر روش آبیاری و تغییر باورهای غلط در خصوص منابع آبی از طریق فرهنگ‌سازی راهکارهایی هستند که شاید بتواند به مصرف بهینه و اقتصادی آب در حوزه کشاورزی منجر شده و از خروج آب مجازی از استان و کشور بینجامد.
از طرفی می‌توان با اعمال سیاست‌های تشویقی در خصوص کشاورزانی که به دنبال کشت‌های با نیاز آبی پائین و ارزش افزوده بالا هستند می‌توان دیگر کشاورزان را نیز به این سمت هدایت کرده و علاوه بر کاهش مصرف آب به بهبود اقتصاد کشاورزان و در نهایت اقتصاد استان و کشور از طریق ایجاد ارزش افزوده بالاتر در حوزه تولید محصولات کم آب‌بر و پربازده کمک کرد، بویژه اینکه با اینگونه اقدامات می‌توان به توسعه پایدار اقتصادی در حوزه کشاورزی و حفظ و حراست از منابع آبی باقیمانده امیدوار شد.
گزارش از: علی فرقانی، خبرنگار ایسنا، منطقه مرکزی
