ساخت راه و جاده يكي از نشانه‌هاي شكوفايي تمدن‌ها در طول تاریخ است و در این میان پل‌سازي نيز تابعي از پيشرفت و رونق راهسازي به شمار مي‌آمده است.
از آنجاکه پل‌سازي مقارن با برقراري ارتباط بيشتر بين شهرها و مراكز تجاري، رونق گرفته است، بنابراين علاوه براینکه پل جلوه هنر معماري و بوجود آورنده تحولات ساختاري است، می‌توان آن را نشانه‌اي غیرقابل انكار از تلالوء تمدن در دوره‌هاي مختلف دانست و آن را از این منظر نیز مورد واکاوی قرار داد.
با نیم‌نگاهی به تاریخچه پل‌سازی در ایران و مشاهده 363 پل تاريخي اهميت اين بنا در ميان ديگر آثار معماري تاريخي ايران مشاهده میشود، هرچند شايد تعداد واقعي پل‌هاي تاريخي ايران دو برابر اين تعداد باشد.
به گزارش خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)- منطقه مرکزی- پل‌های تاریخی "تک چشمه" و "هشت چشمه" روستای سرخده شهرستان ساوه از جمله این سازه‌های آبی هستند.
روستای سرخده در حدود 39 کیلومتری جنوب ساوه و در جبهه جنوبی رودخانه قره‌چای قرار گرفته است. در شمال غرب این روستا دو پل قدیمی متعلق به دوره صفوی قرار دارد که به پل تک‌چشمه و پل هشت‌چشمه مشهور هستند و به شماره 1184 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌اند.
پل تک‌چشمه که از بقایای یک پل چند چشمه بزرگ بوده در شمال غرب و به فاصله 100 متری از پل هشت چشمه قرار گرفته و امتداد آن شمال شرقی - جنوب غربی است.
به گفته "رضا ایاز" سرپرست میراث فرهنگی و گردشگری ساوه به احتمال زیاد در اثر تخریب سد ساوه در سال‌های گذشته، مسیر رودخانه قره‌چای تغییر وضعیت پیدا کرده و تعدادی از چشمه‌های پل را ویران کرده است.
وی افزود: این پل با وجود سادگی یکی از شاهکارهای معماری و به احتمال زیاد متعلق به زمان شاه اسماعیل صفوی است. طول دهانه پل در حدود 7.25 متر، عرض پل 5.5 متر و ضخامت پایه‌ها 3.60 متر است. ساختار آن با مصالح آجر و ملاتی سخت مانند گل آهک یا ساروج ساخته شده که البته امروز از این چشمه فقط قسمتی از طاق و پایه‌های آن باقی مانده است و چون بستر رودخانه با گذشت سالیان متمادی بالا آمده به ظاهر از ارتفاع پل به مقدار زیادی کاسته شده است.
ایاز گفت: پس از خراب شدن پل قدیمی تنها یک چشمه از آن باقی مانده است. در جبهه جنوبی رودخانه و مجاور روستای سرخده نیز اقدام به ساخت یک پل هشت چشمه کرده‌اند که این سازه نیز از آثار دوره صفوی بوده و در محل به نام پل "شاه‌عباسی" معروف است.
به گزارش ایسنا، با توجه به اینکه این سازه، پس از تخریب پل قبلی ساخته شده به احتمال زیاد از آثار مربوط به اواخر دوره شاه عباس یا دوره‌های بعد از وی است. امتداد این پل شمالی – جنوبی است که بر خلاف پل قبلی که دهانه آن پهن و عرض آن کم بود، هر چشمه پل جدید طول دهانه‌ای در حدود 12.75 متر و عرض 5.5 متر و ضخامت پایه‌هایی در حدود 4.5 متر دارد.
ساختار پل تا ارتفاع یک متر با بلوک‌های سنگ و ملاط سخت ساخته شده و بقیه دیواره پایه‌ها، قوس‌ها و ... با آجر اجرا شده و روی پل را با سنگ‌های رودخانه‌ای مفروش ساخته‌اند.
ایاز گفت: پل‌های خارج شهری مانند پل‌های شهری افقي نيستند و سطح آنها شيب‌دار ساخته می‌شدند. پل هشت چشمه نیز از این قاعده مستثنی نبوده و شیب دو انتهای پل از دو چشمه اول و آخر آغاز میشود. همچنین جهت جلوگیری از برخورد شدید آب و تخریب در جهت مخالف جریان آب، پایه‌های پل را موج‌شكن و به شکل هلالی ساخته و با ساروج بندکشی کرده‌اند.
به گفته وی، ملات ساروج از جمله ملات‌های سنتی و در زمره ملات‌های آبی به شمار می‌آید که به خاطر نفوذناپذیری بالا در برابر رطوبت در گذشته مورد توجه بسیار بوده و در سازه‌های آبی مانند سدها، آب‌انبارها، حوض‌ها، پل‌ها، حمام‌ها و... مورد استفاده قرار می‌گرفته است .
ایاز افزود: از ویژگی‌های این ملات، خاصیت کاهش حجم آن است و خشکی طولانی‌مدت باعث میشود که ملات خشک شده ترک بردارد و در درازمدت به سازه بنا آسیب برسد. در مورد پل‌های سرخده نیز می‌توان گفت، خشک شدن رودخانه قره‌چای تحت تأثير خشکسالي‌هاي طبيعي و حذف آب رودخانه در سالیان اخیر، همچنین تاثیر عوامل محیطی و انسانی از جمله دلایلی است که باعث بروز آسیب و تخریب در بخش‌های مختلف سازه این دو پل تاریخی شده است.
در سال‌های اخیر بخش‌های تخریب شده و آسیب‌دیده سازه پل هشت چشمه از جمله پایه‌ها، بدنه و قوس‌های آجری دهانه‌های پل توسط اداره میراث فرهنگی شهرستان ساوه مرمت و سنگفرش روی پل نیز با استفاده از سنگ‌های رودخانه‌ای بازسازی شده است.
به گزارش ایسنا، ساوه یکی از شهرستان‌های استان مرکزی است که به شدت با معضل کم‌آبی روبروست و کاهش منابع آب زیر زمینی در این شهرستان به معضلی بزرگ برای مردم و مسئولان بدل شده است.
در این میان آثار تاریخی نیز از تبعات خشکسالی بی بهره نخواهند ماند.
کارشناسان معتقدند خشکسالی علاوه بر آسیب هایی که به بدنه آثار تاریخی به جهت نوع مصالح بکار رفته در آنها می‌زند، تاثیرات دیگری را نیز به ساختار این آثار تاریخی تحمیل می‌کند.
به گفته یک زمین‌شناس برخی پل‌ها بویژه پل‌های تاریخی از حجم و وزن بسیار زیادی برخوردار هستند و حتما باید آب در پیرامون آنها جریان داشته باشد تا محدوده زمین اطراف آنها در مدت زمان طولانی بی‌آب نماند، چراکه در این صورت احتمال نشست زمین و شکست پل بسیار زیاد است.
خالقعلی شاملو افزود: فضای خالی خاک زیر پل‌ها در شرایط معمول از آب پر شده است و خشکسالی و خالی شدن زمین از منابع آبی باعث میشود که فضای خالی خاک توان تحمل وزن پل را نداشته باشد، مطمئنا در چنین شرایطی پل تحت تاثیر قرار گرفته و در خطر تخریب قرار می‌گیرد.
علی فرقانی – ایسنا مرکزی
