شهر آوه از توابع شهرستان ساوه در 25 کیلومتری جنوب شرقی این شهرستان و بر سر راه ساوه به قم قرار دارد. این شهر از جنوب به کوه قدمگاه و از غرب به کوه پلنگ محدود می‌شود. ارتفاع آوه از سطح دریا هزار و پنج متر است و آب هوایی گرم و خشک- تقریبا کویری- دارد.
به گزارش خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)- منطقه مرکزی- بین تپه آوه و آبادی مسکون جدید آن، کاروانسرایی قرار دارد که به دوره صفوی منسوب است. با توجه به اینکه در دوره مغول تمامی شهر تحت هجوم و جنایات مغولان تخریب و دچار رکود شد، تنها یک گمان می‌ماند و آن اینکه زمان ساخت بنا را دوران صفوی بدانیم که شاه‌عباس و درباریان به آبادی ایران علاقه‌مند بودند و به دستور شاه‌عباس کاروانسراهای متعددی در سراسر ایران ساخته است.
همچنین در این دوره مصالح آجری و پی‌های سنگی در کاروانسراهای مشابه با این بنا دیده شده که متعلق به این دوره هستند.
چهار فضای گنبدداری که در گوشه‌های حیاط ساخته‌اند، وسعت‌های مختلفی دارند و اجزای دیوارهای آنها نیز متفاوت است. حفره‌هایی که در اتاق‌های اطراف حیاط و صحن‌های مقابل آن وجود دارد و در پلان به شکل نیم‌دایره رسم شده، بخاری‌های دیواری بوده است. در فاصله 21.70 متری از جبهه ورودی کاروانسرا پلکان گنبدداری به آب انبار زیر زمینی می‌رود و دو هواکش برج مانند آب انبار هنوز برجاست.
کاربرد تجاری و اقامتی کاروانسرای آوه
به دلیل قرارگیری آوه در موقعیت استراتژیک و اقتصادی مناسب، همچنین استقرار آن بر سر راه‌های بازرگانی در دوره‌های تاریخی متعدد، کاربرد تجاری و اقامتی داشته و نمی‌توان آن را در رده‌ی کاروانسراهای نظامی دانست، چرا که امنیت به فراوانی وجود داشته و اثری از عناصر نظامی نیز در آن یافت نشده است. از جمله دلایل دیگر دلایل، پیدا شدن ابزارهای معیشتی و وسایل زندگی در بررسی‌های باستان‌شناسانه در این محدوده است.
در مورد روند شکل‌گیری بنای کاروانسرا با توجه به مدارک و شواهد موجود و قرارگیری قسمتی از این منطقه برسر راه جاده ابریشم که در گذشته بااهمیت‌ترین راه تجاری - بازرگانی منطقه بوده، همچنین با استناد به نوع معماری و کاربرد کاروانسرای آوه که یک کاروانسرای برون‌شهری و غیر نظامی بوده و با در نظر داشتن اهمیت آوه در دوران تاریخی صفویه می‌توان این گونه استنباط کرد که این کاروانسرا همچون دیگر کاروانسراهای موجود در این منطقه، از کاروانسراهای عباسی بوده که در دوران صفویه بنا شده است.
ویژگی‌های معماری کاروانسرا
کاروانسرا با مساحت حدود دو هزار و 255 مترمربع دارای یک حیاط مرکزی بوده و از جمله کاروانسراهای با پلان متقارن است که به شکل چهار ایوانی ساخته شده است.
ایوان‌های اصلی بر روی دو محور اصلی بنا - محور شمالی‌جنوبی و محور شرقی‌غربی- که بر روی یک پلان مربع هستند، قرار گرفته‌اند. این کاروانسرا دارای فرم کلاسیک یک کاروانسراست که تمامی فضاهای یک کاروانسرا شامل حیاط مرکزی، ورودی، ایوان، حجره و شترخان را داراست.
اکثر طاق‌ها و پوشش‌های فضاها گنبدی است. مصالح ساختمانی مورد استفاده در این بنا شامل سنگ و آجر است. سنگ‌های لاشه‌ای در پی به کار رفته و تا ارتفاع زیر سکوها بالا آمده که البته در قسمت‌هایی قابل مشاهده است.
به گفته رئیس میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ساوه، ورودی بنا در قسمت جنوبی و پس از ورودی هشتی قرار دارد که عملکرد تقسیمات فضایی بنا را بر عهده گرفته است. در دور تا دور حیاط 16 ایوانچه جهت ورود به حجره‌ها (اتاق) قرار گرفته است. تعداد 20 حجره به صورت متقارن در دور تا دور حیاط و در پشت ایوانچه‌ها قرار گرفته و 16تای آنها به صورت مربع در پشت ایوانچه‌ها و چهار تای دیگر با پلان مستطیل در گوشه هر یک از اضلاع قرار گرفته‌اند.
"علی‌اکبر صدیف" به ایسنا گفت: در این کاروانسرا، آتشدانی داخل اتاق و آتشدانی در ایوان تعبیه شده که آتشدان داخل اتاق جهت گرم‌کردن اتاق و غذا و در فصل زمستان استفاده می‌شده و آتشدانی که در ایوان تعبیه شده، در فصل تابستان جهت گرم کردن غذا مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
به گفته وی برای ورود به شترخان از ورودی اصلی و ایوان‌هایی که در چهار محور اصلی قرارگرفته‌اند راه تعبیه شده است. در شترخان این بنا سکوهایی برای اطراق نوکرها در مقابل آخورها قرار گرفته که این سکوها جهت طبخ غذا نیز مورد استفاده بوده است.
صدیف افزود: دیوار برخی از این سکوها به حجره‌هایی که در گوشه اضلاع قرار گرفته‌اند با پنجره‌ای متصل شده‌اند. این پنجره‌ها جهت مراقبت از چهارپایان، اثاثیه و کالاها تعبیه شده است.
به گزارش ایسنا، هیچ‌گونه تاسیساتی در کاروانسرا وجود ندارد. تنها منبع آب، آب‌انباری در خارج از بناست که در بخش جنوبی و به فاصله 20 متری از ورودی اصلی واقع شده، این آب‌انبار دارای ابعاد نسبتا بزرگ با مخزنی به شکل دایره به قطر تقریبی 6 متر است.
روند شکل‌گیری تاریخی و قدمت کاروانسرای آوه
به گفته رئیس میراث فرهنگی و صنایع دستی ساوه با توجه به مستندات تاریخی موجود در مورد شهر آوه و با عنایت به اینکه در دوره مغول تمامی شهر تحت هجوم و جنایات مغولان تخریب و ویران شد، همچنین پس از درگذشت "تاج‌الدین آوجی" از بزرگان تشیع، عمران منطقه آوه دچار رکود شده است.
به گزارش ایسنا، نایب رئیس شورای اسلامی شهر آوه نیز کاروانسرای آوه را یکی از آثار ارزشمند دوره صفویه دانست که در تاریخ 25 اسفند 1379 با شماره ثبت 3489 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
"رضا ایاز" به ایسنا گفت: این کاروانسرا به صورت یک چهار ایوانی احداث شده و دارای چهار برج دیده‌بانی در چهار گوشه آن است و برای حفظ و صیانت از این اثر تاریخی به اهتمام میراث فرهنگی شهرستان ساوه هم‌اکنون عملیات مرمت و بهسازی آن در حال انجام است.
به گفته وی کاروانسرای آوه تاثیری فراوان بر رونق و آبادی منطقه داشته و قرارگیری مقبره‌ی شاهزاده اسماعیل(ع) در نزدیکی‌های کاروانسرا، همچنین شهر تاریخی آوه که در جنوب بنا واقع است، همه و همه گواهی بر اهمیت و تاثیرگذاری کاروانسرا بر محیط پیرامونش است.
وی خاطرنشان کرد: در دوران‌های گذشته و بویژه در عصر صفویه شهر آوه بر سر راه کاروان‌رو واقع بوده و این کاروانسرا همواره میزبان جمعیت کثیری از کاروانیان از نقاط مختلف بوده است.
به گزارش ایسنا، درباره کاروانسراهای عهد صفوی حکایتی نقل می‌کنند که خواندنی است: نقل است که شاه عباس صفوی گفته بود 999 کاروانسرا بسازند.
یکی از درباریان پرسید: حال که این تعداد ساخته می‌شود چرا تعداد آنها را به هزار نمی‌رسانید؟ یک کاروانسرای بیشتر که خرج زیادی نخواهد داشت؟
شاه عباس در پاسخ گفت: برای این که اولا گفتن هزار آسان است ولی 999 را با تفکر بیشتر به زبان خواهند آورد. علاوه بر آن مردم وقتی عدد هزار را می‌شنوند آن را اغراق می‌پندارند، اما چون عدد 999 را بر زبان می‌آورند این تعداد را واقعی و قطعی خواهند دانست.
گزارش از : علی فرقانی، خبرنگار ایسنا، منطقه مرکزی
