"آب" در فرهنگ ایران باستان همواره مورد احترام بوده و هدر دادن این مایع حیات مورد نکوهش قرار می‌گرفته است، از این رو احداث آب‌انبارها علاوه بر اینکه در زندگی روزمره مردم نقش تاثیرگذاری داشت به نوعی حفظ حرمت را تداعی می‌کرد و براین اساس، آب‌انبار مکانی مقدس به شمار می‌رفت، تا جایی که متمولین هر شهر بخشی از اموال و دارایی‌های خود را جهت احداث آب‌انبار وقف می‌کردند.
آب‌انبارها از جمله شاهکارهای معماری سنتی و بومی ایران‌زمین هستند که در نقاط مختلف این مرزوبوم ساخته شده و در قالب بناهای عام‌المنفعه به منظور بهره‌وری بیشتر از منابع آبی و جلوگیری از هدر رفتن این مایع حیات مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند.
آب انبارها که تقریبا در سراسر ایران احداث شده‌اند، شامل آب انبارهای عمومی و خصوصی هستند. آب‌انبارهای عمومی در نقاط مرکزی شهرها و روستاها و یا کاروانسراها احداث می‌شد و آب انبارهای خصوصی نیز در تملک متمولان بود که با احداث اتاق‌های زیرزمینی اقدام به ذخیره‌سازی آب می‌کردند.
گفته می‌شود که ذخیره‌سازی آب برای زمان‌های خشکسالی، جنگ یا محاصره، خنک ماندن آب در تابستان، عدم تبخیر آب در اثر تماس مستقیم با گرمای خورشید و جریان هوا، جلوگیری از فاسد شدن یا بو گرفتن آب در هوای آزاد، از جمله اهداف احداث آب‌انبارها بوده است.
از مهمترین آب انبارهای استان مرکزی که هنوز ساختمان آن باقی مانده، آب‌انبار "حاج میرزاحسین عاملی" در خیابان انقلاب شهر تاریخی ساوه است.
به گفته رئیس میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ساوه براساس تاریخی که برمبنای حروف ابجد از سنگ‌نوشته پیشانی مدخل آب انبار بدست آمده سال بنای این آب‌انبار 1286 هجری قمری یعنی در زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه و حدود 149 سال قبل است.
"علی‌اکبر صدیف" با تشریح ویژگی کالبدی این بنای تاریخی در ساوه ادامه داد: این آب‌انبار جهت تامین آب شرب محله‌های مجاور مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفته است و ویژگی کالبدی این آب‌انبار به گونه‌ای است که مخزن آن در غرب ورودی واقع شده و به شکل چهارگوش بوده و در وسط آن دو ستون چهارپهلو قرار گرفته است و از جوانب هفت طاق بر روی این ستون‌ها استوار است.
وی افزود: در درازای شرقی و غربی خارج مخزن سه پنجره و در شمال و جنوب هر طرف دو پنجره جهت گردش هوا وجود دارد. مسیر ارتباطی موجود که از طریق پیشخوان و ورودی برداشت آب تعبیه شده است پس از طی حدود 40 پله تقریبا به کف آب‌انبار می‌رسد، در این مسیر پله‌ها به صورت ممتد قرار داشته و نقاط مکث و استراحت در آن وجود ندارد، عرض هر پله حدود 3.5 متر است که با شیبی حدود 65 درصد به سمت پائین چیده شده است.
این آب‌انبار از جمله بناهای منحصر بفرد محدوده بافت تاریخی ساوه است که دارای تزئینات گچبری، کاشی و مقرنس بوده و نسبت به سایر بناهای مشابه از سالم‌ترین آنان محسوب می‌شود.
اين بنا که يکي از سالم‌ترين و زيباترين آب انبارهاي ساوه است، داراي سردري زيبا و بزرگ با تزئينات کاربندي و کاشي‌کاري و طاق نماسازي است. مدخل راه پله آب‌انبار در ضلع خلفي اين سردر قرار گرفته و بر بالاي آن سنگ نوشته تاريخي بنا نصب شده است.
راه پله داراي طاق و ديواره آجري و پله‌هاي سنگي است و در انتها به محوطه پاشير مي‌رسد. مخزن آب انبار در جانب غربي و به شکل چهارگوش است که پوشش طاق و گنبد 6 گنبد نيم کروي آن در ميانه بر روي دو پايه چهار ضلعي قرار گرفته است.
اين مخزن در اضلاع مختلف، پنجره‌هاي مشبک آجري براي تهويه فضاي داخل دارد. روي سقف و لبه پشت بام بنا با آجر هره‌چين و فرش شده است. اين بنا به شماره 1191 در چهاردهم مهرماه 1354 به ثبت تاريخي رسيده است.
البته سنگ‌نوشته این آب‌انبار در سال‌های اخیر کنده شده و به سرقت رفته است!
به گفته رئیس میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ساوه متاسفانه در سال‌های گذشته و در مدیریت‌های سابق آب انبار فوق که جهت منافع عموم مردم وقف شده و جزو آب انبارهای سالم ساوه محسوب می‌شده است با یک قرارداد طولانی به بخش خصوصی واگذار شده تا با اجاره‌بهای آن اقدامات عام‌المنفعه انجام شود. براین اساس ورودی آن تبدیل به فروشگاه صنایع پلاستیکی شده و نقاط متعددی از این بنا در حال تخریب و فرسایش است.
وی با بیان اینکه اجاره‌بهای فعلی بسیار ناچیز بوده و عملا کاربرد کمی دارد افزود: بنای تاریخی آب انبار که در مرکز شهر و نبش خیابان اصلی واقع شده در حال تخریب بوده و بی‌توجهی و نبود نظارت بر عملکرد مستاجر، این اثر ملی ثبت شده را روز به روز به تخریب نزدیکتر می‌کند.
وی تصریح کرد: تاسف‌برانگیزتر آنکه ساختمان‌های مجاور و همسایه این بنای تاریخی آب‌های سطحی خود را در مجاورت این بنای تاریخی ارزشمند رها می‌کنند و تحت تاثیر این اقدام بندکشی‌های سقف پاشیر از بین رفته و دیوارهای مخزن ریزش کرده است.
صدیف خاطرنشان کرد: اقداماتی که در خصوص پوشش ورودی پاشیر که مغازه اصلی است صورت گرفته، از قبیل نصب شیروانی با گچ، در فلزی، روشویی و قفسه‌ها و پرده و ساخت و سازهای جدید شهری، زیبایی این اثر فاخر را از دید عابرین پوشانده و امکان بازدید را برای عموم از بین برده است و این جای بسی تاسف است.
وی ادامه داد: با پیگیری‌هایی که انجام شده و در بازدید که اخیرا توسط نماینده مردم ساوه وزرندیه در مجلس از این بنای تاریخی انجام شده، وی خواستار پیگیری سریع و برطرف کردن معایب و تذکرات جدی به مستاجر و رسیدگی به این اثر ملی فاخر شد.
وی تصریح کرد: اداره میراث فرهنگی پیشنهاد می‌کند علاوه بر تعمیر و ترمیم، مغازه پلاستیک‌فروشی به فروشگاه صنایع دستی تغییر یابد و ایوان ورودی جهت بازدید عموم حذف زوائد شود که تحقق این مهم همکاری و هماهنگی اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان را می‌طلبد.
صدیف خاطرنشان کرد: نظر به اینکه مالکیت و بهره‌برداری از این اثر تاریخی در اختیار اداره میراث فرهنگی است، این مجموعه حق قانونی خود می‌داند در صورت ادامه این روند و تخریب این بنای تاریخی از طریق مراجع ذیربط قانونی اقدام کند.
به گزارش ایسنا، یکی از رویکردهای میراث فرهنگی که در سال جدید نیز توسط مدیرکل به عنوان یک اولویت مورد تاکید قرار گرفت، واگذاری اماکن تاریخی قابل واگذاری به بخش خصوصی جهت تغییر کاربری است.
حسینی در اینباره به ایسنا گفت: این اقدام یکی از راهکارهای افزایش مشارکت مردم در حفظ و نگهداری از اماکن تاریخی و آثار باستانی بوده و علاوه بر آن موجبات کاهش بار هزینه نگهداری و حفاظت از دوش میراث فرهنگی خواهد شد.
وی همچنین، این اقدام را در جذب سرمایه‌گذار بسیار موثر دانست.
اما، براساس آنچه بر سر آب‌انبار 149 ساله ساوه آمده است و با توجه به اینکه این یک نمونه از واگذاری به بخش خصوصی نه تنها موجبات حفظ بنا را فراهم نکرده، که موجبات تخریب زودهنگام آنرا فراهم کرده است، به نظر می‌رسد چنین واگذاری‌هایی هرچند در گذشته انجام شده باشد و متولیان فعلی مسئول اوضاع پیش آمده نباشند، به نجات این بنای کهن منجر نشده و نجات این بنا و دیگر بناهایی که در غفلت و بی‌خبری مردم و مسئولین چنین وضع فلاکت‌بار و توهین‌آمیزی را می‌گذرانند، دیگر وظیفه متولیان حاضر باشد.
باید دید متولی میراث فرهنگی این مرز و بوم چه شرایط و استانداردهایی را برای واگذاری اماکن تاریخی به بخش خصوصی در نظر دارد تا این یادگاران گذشته آنچنان که در شأن و جایگاه تاریخ ایران زمین است حفاظت و شده و به نسل بعد منتقل شوند.
هرچند در این مورد نیز مدیریت‌های چندگانه و متولیان بسیار کار را هر روز سخت‌تر و پیچیده‌تر کرده و علاوه بر اینکه در این شرایط هیچ سازمان متولی نمی‌تواند آنگونه که باید به امور تولیت تاریخ ایران بپردازد، از سویی بازار شانه خالی کردن از مسئولیت‌ها و به گردن دیگری انداختن نابسامانی‌ها نیز در این شرایط داغ داغ می‌شود.
به هر ترتیب باید دید مسئولان اقدام عملی خود را به منظور حراست و حفاظت از این بنای ارزشمند تاریخی که بیانگر هویت تاریخی و فرهنگی این خطه از میهن اسلامی است چگونه انجام خواهند داد و آیا سال جاری سال انجام اقدامات موثرتر در راستای پاسداشت یادگاران پیشینیان‌مان خواهد بود و حداقل این بنای فاخر ملی از وضعیت فعلی خارج خواهد شد یا خیر؟
محاسن سپید این آب بان پیر شاید بی‌مهری‌های روزگار و فراموش‌شدن‌ها را در محاصره‌ی ساختمان‌های سنگی و سیمانی تاب بیاورد اما، روح بزرگش تاب توهین گوشواره‌های پلاستیک را نخواهد آورد ...
گزارش از: علی فرقانی، خبرنگار ایسنا، منطقه مرکزی
