روستای زیبای یاتان از توابع بخش نوبران شهرستان ساوه با برخورداری از آثار تاریخی، مناظر زیبا و جاذبه‌های طبیعی آماده پذیرایی از مهمانان و گردشگران نوروزی است.
دهستان کوهپایه، یکی از دهستان‌های بخش نوبران است. مرکز این دهستان،«یاتان» نام دارد. یاتان در 49 درجه و 33 دقیقۀ طول جغرافیایی و 35 درجه و 13 دقیقه‌ی عرض جغرافیایی و در ارتفاع هزار و 800 متری از دریا قرار دارد.
کوه‌های مهم آن، آق داغ، دارسی، اویوخلو و بورکلیجه نام دارند. روستای سامان در شمال، روستای خانقاه در غرب، روستای خان‌آباد در جنوب‌غربی، روستای کماللو در شرق، روستای سنگستان در جنوب شرقی و روستاهای دروازه و میچینگ در جنوب یاتان قرار دارند. یاتان در فاصله تقریبی 18 کیلومتری از مرکز بخش نوبران قرار گرفته است.
فاصله روستای یاتان تا استان همدان که انتهای حوزه استحفاظی دهستان کوهپایه محسوب می‌شود در حدود 35 کیلومتر و روستای قلعه گُزَل‌دره، آخرین روستای این دهستان است.
در وجه تسمیه یاتان نقل‌های گوناگونی بیان شده است؛ محل اُتراق و استراحت، محل سبز، پرآب و خوش‌نشین و «یِتَـن یِر» به معنای «جایِ بهم رسیدن» که در زبان ترکی، به معنـای رسیدنِ کاروان‌ها و مسافران به محل قرار و استراحت بوده است از جمله آنهاست. «یاتان» نامی است که در تمام ایران فقط برای نامگذاری این روستا به کار رفته و به تعبیری، واژه‌ای منحصر به فرد برای یک موقعیت جغرافیایی است و احتمال دارد این واژه، تُرکی هم نباشد که در این صورت باید یک واژه‌ی پارسـی باســتان و ترکیبی از کلمه‌های«یَت» یا «یَـد» به معنای«پرستش یا پرستیدن» به اضافه‌ی کلمه «ان» که نسبتی توصیفی برای یک جایگاه را می‌دهد و در نهایت می‌تواند به معنای «پرستشگاه» باشد. در این حالت، با توجه به سابقه دینی و اعتقادات مذهبی آنها (یکتاپرستی) و نیز وجود آثاری از قبور و آتشگاه زرتشتیان در جنوب شرق یاتان(تپه آستی ـ قزل یاضی)، این واژه نیز معقول به نظر می‌رسد.
حوزه مسکونی فعلی یاتان، از قدمت زیادی برخوردار نیست و قدمت سکونت در آن به حدود 500 سال می‌رسد. ولی با توجه به آثار باقیمانده، در بخش‌هایی از یاتان قدیم سکونتگاه‌هایی وجود داشته است که حکایت از اسـکان افرادی از قومیت‌ها و پیروان ادیان مختلف دارد. از جمله این سکونتگاه‌ها می‌توان به « قُبادکَندی » اشاره کرد. قبــاد از نام‌های معروف دوران قبل از اسـلام(دوره ساسانیان) است و با توجه به آثار بجای مانده از آنها، سکونت در قبادکندی در جنوب یاتان، مُحرز است.
به گزارش ایسنا، همچنین وجود آثاری در پایین‌تر از «قزل یاضی»، نشانه سکونت زرتشتیان در بالای مزرعه «تپـه آستی» است که برجستگی برخی از قبــور آنها هنوز برجای مانده است.
ساکنان یاتان، مهاجرانی هستند که از مناطق مختلف شمال غربی، فارس و اصفهان به این سرزمین آمده‌اند و به دلیل آب و هوای بسیار مناسب و حاصلخیز بودن منطقه، در اینجا ساکن شده‌اند.
برخی از آثار قدیمی یاتان عبارتند از قبرستان گَبری‌ها، قبرستان کهنه(قَبرلیک آستی)، داش کُرپی ، آشاقی باغ، زاغه دره‌سی، قُبادکَندی، یاوه دیمی، جوشالی، گَنج گُلی(گِچی گُلی)، ظهورآب،کربلایی صفرکهریزی، جوادآباد، دربند، کوچیک کهریز، بیوک کهریز، قَره‌بُلاغ و ... .
در اینکه علاوه بر مسلمان بودن، مذهب اصلی ساکنان فعلی یاتان در محدوده کنونی روستا، شیعه دوازده امامی بوده است هیچگونه شکی نیست و به همین خاطر از آغاز سکونت در این حوزه جغرافیایی، اقدام به تشکیل دسته عزاداری به شیوه صفویان و احداث مسجد کردهاند.
مرحوم حسین‌آقا ابراهیمی(معروف به آجودان)، از پدربزرگ 100 ساله خود لطفعلی‌خان چایلو و مرحوم لطفعلی نیز از اجداد خود شنیده بود که طایفه قسیم‌آللو(قاسم عالی) از حدود 400 سال پیش در محل کنونی مسجد(مسجدجامع امام حسن عسگری(ع)) یاتان، مراسم عزاداری برپا می‌کردند و طایفه چایلو نیز که پس از مهاجرت اول، در «چایلودَرَه‌سی» یا ظهراب، سکونت ییلاقی داشته‌اند در مراسم آنها شرکت می‌کردند و همین قرابت مذهبی دو طایفۀ اولیه روستا، موجب نزدیکی به یکدیگر و در نهایت باعث مهاجرت دوم طایفه چایلو و سکونت آنها در کوچه چایلو در ضلع جنوب شرقی مسجد جامع شده است.
از سوی دیگر،افزایش جمعیت و ورود سایر طوایف و اقوام به یاتان، احداث مکانی برای عبادت و انجام مراسم مذهبی را ضروری ساخته است و در نهایت طایفه قسیم‌آللو، زمین خود را به صورت وقفـی برای ساخت مسجد اهدا کردهاند.
سکونت زرتشتیان در پیـرامون حوزه جغرافیایی فعلی یاتان از جمله در منطقه «قزل یاضی و تپه آستی»(ضلع جنوبی قره‌بلاغ) و همچنین سکونت اقوام یا قبیله‌هایی در قبادکندی، یاوه دیمی، گِچی گُلی، جوادآباد فعلی(محدوده شمال شرق روستای چالفخره) و...، با توجه به آثار و نشانه‌های باقیمانده از آنها، امری قطعی است و برخی افراد در حفاری‌های معمولی و فعالیت‌های کشاورزی در این محدوده‌ها، اسـتخوان انسان، ظروف و لوله‌های سفالی و... را مشاهده کردهاند که نشان می‌دهد شاید ساکنان اولیه این مناطق با بلایا و حوادث طبیعی از بین رفته‌اند و یا به دلایل گوناگون، مهاجرت کردهاند.
آنچه که مسلم است از آنها کسی در حوزه جغرافیای فعلی یاتان ساکن نشده‌اند و ساختار جغرافیایی، قومی و قبیله‌ای کنونی یاتان به حدود 500 سال می‌رسد در حالی که وجود نشانه‌ها به ویژه آثار قبور گبـری‌ها در مزرعه «تپه آستی»، مؤید اشـتغال به امور کشاورزی و سکونت چندهزار ساله آنها در دامنه کوه «بُورک لیجَه»، قبل از گسترش دین مبین اسلام بوده است که به احتمال زیاد با رسمیت یافتن و قدرت گرفتن مذهب تشیع و تسلط کامل دو طایفـه اولیه(چایلـو و قسیم آللو) که شیعه و مهاجر و مورد حمایت حکومت صـفویه در محـدوده یاتان بوده اند؛ آنها مجبور به خروج از این دیار شده‌اند و مزارع و زمین‌های کشاورزی روستا به طور مطلق به تصرف این دو طایفه و سایر طوایف منتسب به آنها درآمده است و به شش قسمت مساوی به نام «دونگ/دانگه» تقسیم و در اختیار فرزندان طوایف قرار گرفته است که اکنون به دانگه‌های داوودلو، احمدلو، خانلو، خلیفه‌لو، کاظم‌لو و کریم‌لو در آشاقی یاتان و دانگه‌های معصوم‌لو، طالب‌لو، میرزاخانلو، محمدعلی خانلو، خدادادلو و خانلو در یوخاری یاتان معروف است.
گزارش از: علی فرقانی خبرنگار ایسنا منطقه مرکزی
