شاید اصطلاح "آنومی" تا به حال به گوش بسیاری از شما نخورده باشد، اما یقین بدانید که بارها و بارها گرفتارش شده اید، این گرفتاری کلا چیز خوبی نیست و باید از آن پرهیز کرد، اما وقتی در محاصره کرونا باشید و پای جان شما وسط باشد، قضیه دیگر شوخی بردار نیست.
تولید، انتشار، مطالعه و بکارگیری اطلاعات غلط درباره ویروس کرونا و بیماری کووید -۱۹ یکی از چالش ها و موانع مقابله و مواجهه منطقی و موثر با این بیماری همه گیر به شمار می آید، اقبالی عمومی نسبت به اطلاعات نادرستی که این روزها در قالب ویدئو، فایل صوتی، عکس و اینفوگرافی درباره ویروس کرونا در فضای مجازی منتشر می شود و نام آن را چیزی جز بی‌هنجاری "Anomie" در انتشار اطلاعات نمی توان گذاشت.
بی‌هنجاری ضمن ایجاد فضای روانی توام با نگرانی و اضطراب در بین شهروندان جامعه، گاهی به قیمت تشدید بیماری و حتی به بهای از دست رفتن جان افراد گرفتار این ویروس تمام می شود.
برای بررسی علل و انگیزه‌های انتشار اینگونه اطلاعات نادرست و پیامدهای انتشار آن و راهکارهای دسترسی به اطلاعات درست در زمینه کرونا به سراغ دکتر جعفر خوشروزاده دانش آموخته رشته علوم ارتباطات با گرایش تکنولوژهای نوین ارتباطی از دانشگاه یو پی ام مالزی رفتیم.
وی که این روزها به گفته خودش با رویکرد یک استراتژیست و آسیب شناس فضای مجازی با برگزاری کارگاه های آموزشی ارتقای دانش رسانه‌ای، معرفی آسیب‌ها و آموزش مهارت‌های بهره‌گیری از این فضا را وجه همت خود قرار داده است، از برگزاری کارگاهی تحت عنوان "خانواده کرونا و فضای مجازی " خبر می‌دهد که اتفاقا یکی از سرفصل‌های این کارگاه، آموزش مهارت‌های کسب اطلاعات درست درباره کرونا و ابعاد محتلف آن است.
با توجه به اینکه برای مواجهه با هر آسیبی ابتدا لازم است عامل ایجاد کننده آن را شناخت سئوال اول خود را درباره منشاء تولید چنین اطلاعاتی درباره کرونا مطرح کردیم.
اطلاعات نادرست، چالشی در مسیر مهار کرونا
دکتر خوشروزاده با تاکید بر اینکه یکی از چالش‌های نگران کننده از نظر مراجع بهداشتی از سازمان بهداشت جهانی گرفته تا نهادهای مسئول در امر مبارزه با ویروس کرونا در تمامی کشورها، انتشار گسترده اطلاعات نادرست (Misinformation ) است، به ایسنا گفت: برای بررسی دقیق‌تر موضوع بهتر است علل و انگیزه‌های تولید، انتشار، مصرف و بکارگیری چنین اطلاعاتی را مد نظر قرار داد.
وی در این زمینه اظهار کرد: عموما انگیزه تولید و انتشار چنین اطلاعاتی را می‌توان در قالب سه عنصر جلب توجه و شهرت طلبی، انتفاع مادی و فروش محصول و نهایتا انگیره‌های خرابکارانه دسته بندی کرد.
سودجویان سوار بر موج کرونا
وی در توضیح این عوامل افزود: تحقیقات نشان می‌دهد که شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی محمل بسیار مناسبی برای افراد دچار اختلال شخصیت خودشیفتگی و دارای میل شدید به محبوبیت و جلب توجه به شمار می‌آید و انتشار بسیاری از اطلاعات بی‌پایه در زمینه کرونا در شبکه‌های اجتماعی از سوی چنین افرادی و با انگیزه‌های جلب توجه دیگران صورت می‌گیرد.
به گفته وی، جذب بازدید کننده و مخاطب بیشتر با هدف پیشبرد بازاریابی دیجیتال و انتفاع مادی از طریق انتشار اطلاعات برای فروش محصول از دیگر انگیزه‌های پنهان در پس انتشار اطلاعات غیر دقیق درباره کرونا در فضای مجازی به شمار می‌آید. کم نیستند عرضه کنندگان محصولاتی که برای فروش بیشتر محصول خود دست به تولید محتوای غیردقیق و غیرعلمی در این زمینه می‌زنند. البته انگیزه های دیگری می‌تواند در پس انتشار هدفمند اینگونه اطلاعات نادرست (Disinformation ) پنهان باشد انگیزه‌های خرابکارانه و سابوتاژ است که در قالب تهدیدات بیولوژیک قابل ارزیابی هستند.
از دکتر خوشروزاده درباره علت شیوع و گسترش سریع اطلاعات غلط درباره کرونا پرسیدیم. به اعتقاد این آسیب‌شناس فضای مجازی، اهمیت اطلاعات در زمینه این بیماری با توجه به ارتباط مستقیم آن با جان انسان‌ها، عمده‌ترین علت گسترش و شیوع سریع آن است.
وی در این زمینه گفت: موج توفنده شیوع کرونا شرایطی را فراهم کرده است که بیش یا کم هر کدام از شهروندان شاهد ابتلای یکی از دوستان، آشنایان و اعضای خانواده خود به این ویروس باشند و همین احساس قرابت با ویروس کرونا به عطش تمایل به دانستن در این زمینه دامن زده و در این زمینه شهروندان با ملغمه ای از اطلاعات درست و نادرست مواجه هستند.
ناشناختگی کرونا، عامل گسترش اطلاعات غلط
از نظر وی عامل دیگری که در زمینه شیوع سیل آسای اطلاعات عمدتا غلط درباره کرونا دخیل است، عنصر ناشناختگی ابعاد این ویروس است.
این کارشناس علوم ارتباطات در این زمینه افزود: عنصر ابهام و عدم تشخیص و قطعیت که حتی در متون علمی و تحقیقات در زمینه ویروس کرونا دیده می‌شود باعث شده تا شاهد عطش زیادی از طرف جامعه به دانستن در این زمینه باشیم و این خود یکی دیگر از علل گسترش جریان اطلاعات غلط و غیر دقیق در زمینه کرونا در جامعه به شمار می‌آید.
جولان شایعات در نبود اطلاعات صحیح و آموزش های متقن
وی از خلاء اطلاعات صحیح و ضعف آموزش و اطلاع رسانی متقن درباره ویروس کرونا به عنوان دیگر دلایل انتشار شایعات و اطلاعات ناصحیح در این زمینه یاد کرد و گفت: بر اساس نظریه‌های ارتباط جمعی یکی از دلایل ثابت شده درخصوص گسترش شایعه در جامعه، کمبود منابع اطلاع رسانی و آموزشی است و در خصوص کرونا به رغم تلاش‌های صورت گرفته در این زمینه هنوز ضعف‌هایی وجود دارد.
این صاحبنظر علوم ارتباطات، دسترسی عموم به ابزار تولید و انتشار اطلاعات به مدد گسترش فناوری‌های نوین ارتباطی و شبکه‌های اجتماعی را یکی دیگر از دلایل شیوع اطلاعات غیر دقیق در زمینه کرونا دانست و اظهار کرد: به مدد دسترسی به ابزارهای ارتباطی مانند موبایل و تبلت و همچنین نفوذ بالای اینترنت در جامعه، هر فردی در هر موقعیتی فارغ از داشتن یا نداشتن تخصص لازم می تواند دست به تولید محتوا و انتشار گسترده آن بزند که این امر هم به نوبه خود در انتشار اطلاعات غیر دقیق درباره کرونا موثر بوده است.
سه پایه اساسی مهار اطلاعات نادرست درباره کرونا
از دکتر خوشروزاده درباره راه حل مقابله با ناهنجاری موجود در زمینه اطلاع رسانی درباره کرونا سوال کردیم و او در پاسخ، سه پایه و عامل اصلی کنترل و مهار تولید، انتشار و مصرف اطلاعات نادرست درباره کرونا را دولت، رسانه‌ها و مردم دانست و گفت: وقتی سخن از دولت در این زمینه به میان می‌آید منظور سازمان‌ها و نهادهای مسئول و حتی غیر مسئول در اینباره هستند که هر کدام به نوبه خود باید هماهنگ با ستاد مرکزی مقابله با کرونا و با هماهنگی وزارت بهداشت و درمان و سازمان‌های زیر مجموعه آن در استان ها و شهرستان، موضوع ارتقای دانش، اطلاع رسانی و آموزش کارکنان و مراجعان در زمینه کرونا را وجه همت خود قرار دهند و با توجه به سیال بودن یافته‌ها در زمینه ویروس کرونا، اطلاعات به روز و صحیح را در میان نیروی انسانی زیر مجموعه خود و ارباب رجوع نشر داده و دوره‌های آموزشی به روز را به صورت مجازی برای کارکنان و جامعه هدف خود به اجرا بگذارند.
وی ادامه داد: در این میان وزارتخانه‌های بهداشت و درمان، آموزش و پرورش، علوم و تحقیقات، وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح و سایر وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها نظیر جهاد کشاورزی و سازمان بهزیستی و کمیته امداد به علت دسترسی به جامعه روستایی و زیر مجموعه های این سازمان‌ها با توجه به سروکار داشتن با جمع کثیری از اقشار مردم، وظیفه به مراتب سنگین تری در کمک به جریان گردش و نشر اطلاعات صحیح درباره کرونا در بین جامعه هدف خود بر عهده دارند.
این صاحبنظر علوم ارتباطات، از رسانه‌ها به عنوان یکی دیگر از پایه‌های گسترش اطلاعات صحیح درباره کرونا یاد کرد و گفت: وظیفه ذاتی رسانه‌ها نشر اطلاعات و اخبار صحیح درباره کروناست که در این زمینه صداوسیما، خبرگزاری‌ها و وبسایت‌های اینترنتی وابسته به سازمان های دولتی و خصوصی تکلیف سنگینی بر عهده دارند.
وی تلاش رسانه در زمینه انتشار اطلاعات درباره کرونا را قابل تقدیر دانست و افزود: هنوز جا برای کار در این زمینه با بهره‌گیری از روش های خلاقانه و ابتکاری وجود دارد.
وی با اشاره به وجود برخی نواقص در ایفای نقش رسانه‌ها در این زمینه افزود: دست به دست شدن اطلاعات ناصحیح در فضای مجازی نشان می‌دهد که رسانه‌های سنتی و رسمی در ایفای نقش خود موفق نبوده و در برخی موارد میدان را به رقیب نوظهور خود یعنی رسانه‌های اجتماعی و مجازی باخته‌اند، از این رو لازم است تلاش بیشتری از خود نشان دهند که یکی از این تلاش ها می تواند حضور و ایفای نقش پر رنگ این رسانه ها در فضای مجازی و انتشار گسترده محتوای تولید شده از سوی این رسانه های رسمی بر بستر وب و رسانه های نوین و شبکه های اجتماعی باشد.
تلویزیون و رسانه های رسمی چه کنند؟
دکتر خوشروزاده که به گفته خودش تحقیقات علمی گسترده ای بر روی مفهوم تلویزیون اجتماعی و سرنوشت تلویزیون در عصر اینترنت و شبکه های اجتماعی انجام داده، در این زمینه می گوید: صداوسیما و سایر رسانه های رسمی باید در تولید پیام مختصاتی را رعایت کنند که آن پیام بتواند در فضای مجازی توسط خود مردم نشر و گسترش داده شود. از این رو مدیران این رسانه‌ها لازم است چکیده تولیدات تصویری، صوتی و نوشتاری خود درباره کرونا را به شکلی عامه فهم و در بسته‌های کوتاه روانه فضای مجازی کنند تا بدست کاربران این فضا دست به دست و گسترش پیدا کند.
این صاحبنظر علوم ارتباطات، سومین پایه شکل گیری جریان سالم اطلاعات درباره کرونا را مردم به عنوان مصرف‌کنندگان این اطلاعات دانست و افزود: در بهره‌گیری از منابع اطلاعاتی درباره کرونا مردم باید دقت کنند که هر اطلاعاتی در این زمینه قابل استناد و اتکا نیست، حتی اگر آن اطلاعات از سوی یک پزشک بیان شود.
به اطلاعات پراکنده شک کنید
وی با تاکید بر پیچیدگی و ناشناخته بودن ویروس کرونا گفت: وقتی هنوز مراکز معتبر علمی و تحقیقاتی عاجز از یافتن درمانی موثر برای مقابله با ویروس کرونا هستند، چگونه می‌توان به اظهار نظر یک پرستار یا حتی پزشک که کارش درمان بر اساس یافته ها و روش‌های روتین و استاندارد در خصوص درمان کروناست، اعتماد کرد.
وی افزود: از این رو مردم در این زمینه باید به هر اطلاعاتی ولو از سوی یک پزشک در فضای مجازی، به دیده تردید نگاه کنند و سعی کنند به توصیه‌ها و آموزش‌هایی که از کانال رسانه‌های رسمی ارائه می‌شود توجه کرده و آنها را به کار گیرند.
دکتر خوشروزاده، به مدل درست کسب اطلاع درباره کرونا از سوی شهروندان جامعه اشاره کرد و گفت: هر شهروندی برای کسب اطلاع در زمینه کرونا باید از این مدل پیروی کند به این صورت که هر شخصی قبل از مطالعه و کاربست هر نوع اطلاعاتی در زمینه کرونا باید به راوی و منشاء تولید و انتشار آن اطلاعات بیندیشد که در این زمینه روایت نهادهای مسئول و از همه مهمتر ستاد مقابله با کرونا با محوریت وزارت بهداشت و درمان و زیر مجموعه‌های آن در استان‌ها و شهرستان‌ها از هر منبع دیگری قابل اتکاتر است.
وی افزود: دومین اصلی که در این مدل اطلاع یابی و افزایش دانش درباره کرونا باید از سوی شهروندان مد نطر قرار گیرد پلتفرم و به بیان ساده‌تر بستر و رسانه‌ای است که آن اطلاعات را نشر می‌دهد و در این خصوص همانطور که قبلا اشاره شد منابع رسمی انتشار اطلاعات مانند صدا وسیما، خبرگزاری ها و پایگاه های اینترنتی متعلق به سازمان‌های مسئول، قابل استناد و قابل اتکاتر از بسترهای دیگر هستند و بر این اساس به محتوایی که در فضای مجازی در این زمینه منتشر می‌شود باید به دیده تردید نگاه شود و مردم به هیچ عنوان این اطلاعات را مبنای تصمیم و درمان خود قرار ندهند.
پنج اصل اساسی برای دسترسی به اطلاعات درست کرونایی
وی ادامه داد : بر اساس مدل درست دسترسی به اطلاعات در زمینه کرونا، هر شخصی باید پنج اصل اساسی را در دسترسی به اطلاعات در زمینه کرونا مد نظر قرار دهد، اصل اول دقت در انتخاب منبع تولید کننده و صادرکننده خبر است که حتما باید مسئولیت و شأنیت لازم در تولید خبر و اطلاعات مورد نظر را داشته باشد. اصل دوم دقت در انتخاب رسانه‌ای است که این خبر و گزاره اطلاعاتی درباره کرونا را منتشر می‌کند که حتما باید رسمی، شناخته شده و شناسنامه دار باشد، اصل سوم بررسی صحت خبر و مطلب از منابع دیگر با جستجوی آن در موتورهای معتبر جستجو مانند گوگل، یاهو، ادج و موزیلا است، اصل چهارم تردید در صحت خبرهای عجیب و غیر معمول حتی اگر منتشر کننده آن خود را پزشک و متخصص معرفی کند و اصل پنجم پرهیز از انتشار پست های حاوی مطالب منتشر شده از سوی مراجع فاقد مسئولیت و صلاحیت است.
دکتر خوشروزاده در پایان شهروندان را به صبوری توأم با دقت نظر در دسترسی به منابع اطلاعاتی قابل اتکا در این زمینه دعوت کرد و افزود: با روند موجود، ویروس کرونا حداقل چند ماه دیگر مهمان ناخوانده ماست از این رو لازم است تک تک شهروندان با رعایت توصیه‌های موجود در این زمینه از جمله زدن ماسک، حفظ فاصله گذاری اجتماعی و شستن مرتب دست‌ها زنجیره شیوع این ویروس را قطع کنند تا انشاءالله به زودی شاهد کنترل این بیماری در کشور باشیم.
