حبیب‌اللّه ساوجی، از نگارگران دوره شاه عباس صفوی (حک : 996ـ1038). از زندگی وی اطلاع چندانی در دست نیست. رقم وی در نقاشیهایش، حبیب، حبیب‌اللّه، حبیب‌اللّه نقاش و مشهدی حبیب‌اللّه است (رجوع کنید به سیمز و همکاران، ص 234، تصویر 148، ص 329، تصویر 250؛ اشوینتوخوفسکی، ص 293ـ296، تصاویر 2ـ5). برخی رقم اخیر را حبیب‌اللّه مشهدی خوانده و او را نقاش دیگری فرض کرده‌اند (رجوع کنید به کریم‌زاده تبریزی، ج 1، ص 145ـ146؛ پاکباز، ص 199 که تنها حبیب‌اللّه مشهدی را ذکر نموده است)، اما سودآور (ص 227) با توجه به طرز نوشتن رقم در نگاره شکارچی و تفنگ (رجوع کنید به سیمز و همکاران، ص 234) ــکه واژه مشهدی در پایین، حبیب در وسط و اللّه در بالا قرار گرفته ــ آن را مشهدی حبیب‌اللّه دانسته، که اشاره‌ای است به مسافرت هنرمند به مشهد و زیارت بارگاه امام رضا علیه‌السلام. در نگاره مجمع پرندگان (رجوع کنید به همان، ص330)، رقم وی روی سنگی کوچک و تیره رنگ در وسط نقاشی، به برخی رقمهای رضا عباسی در این دوره شباهت دارد.حبیب‌اللّه اهل ساوه بود (منشی قمی، ص 151) و احتمالا به دلیل استعدادی که در نگارگری داشت، برای یافتن حامیانی در دربار صفوی، راهی قزوین شد. در این دوره، بی‌توجهی سلطان محمد خدابنده* به نقاشی و هنرهای تصویری به دلیل ضعف بینایی‌اش، به تعطیل شدن کارگاه سلطنتی انجامید و هنرمندان دربار قزوین در جستجوی حامی دیگری برآمدند. به نوشته کنبی (1997، ص 91ـ92)، ظاهرآ برخی از آنان به هند و عثمانی و شماری همانند حبیب‌اللّه، محمدی، شیخ محمد و صادق بیک افشار* به مشهد یا هرات رفتند؛ اما به نوشته منشی قمی (ص 151ـ152)، حبیب‌اللّه از ساوه به قم رفت و در آنجا به خدمت حسین‌خان شاملو (متوفی 1027)، حاکم قم، درآمد. ولش (ص 173) وی را با سلطان حسین‌خان شاملو (متوفی 988)، اشتباه گرفته و در به تصویر کشیدن محیط فرهنگی و هنری زندگی حبیب‌اللّه نیز به خطا رفته است.اسکندر منشی (ج 2، ص 433) نخستین‌بار در سال 999 از حسین‌خان (حاکم قم) نام برده و از آنجا که حبیب‌اللّه در آن سالها نقاش صاحب‌نامی بوده است، احتمالاً حمایت حسین‌خان از وی چندان به پیش از این تاریخ بازنمی‌گردد. حسین‌خان حامی هنرمندان بود و کتابهایی از جمله شاهنامه و نزهت‌نامه علایی اثر شهمردان‌بن ابی‌الخیر به دستور وی نسخه‌پردازی و مصور شد (اشوینتوخوفسکی، ص 299، یادداشتها، ش 1). وقتی حسین‌خان شاملو حاکم هرات شد، حبیب‌اللّه را نیز با خود به آنجا برد. در حدود سالهای 1007 تا 1009، حبیب‌اللّه با شاه دیدار کرد و شاه او را به کارگاه سلطنتی خود در اصفهان برد (منشی قمی، ص 152؛ اشوینتوخوفسکی، ص 291؛ کنبی، 2002، ص 105). از آن پس، اطلاعی از زندگی حبیب‌اللّه در دست نیست، جز آنکه به درویش‌صفتی و قریحه شعری او اشاره شده است (رجوع کنید به کریم‌زاده تبریزی، ج 1، ص 144ـ145).حبیب‌اللّه هنرمندی بااستعداد و سنّت‌گرا بود و در طراحی، پرداز (ضربات ریز قلم مو) و رنگ‌پردازی مهارت داشت. وی از نظر سبک‌شناسی، به دوره انتقالی سبک دربار قزوین ــکه دنباله مکتب تبریز (رجوع کنید به تبریز*، مکتب) بودــ و سبک جدید که در اصفهان تحت تأثیر رضا عباسی* به وجود آمد، تعلق داشت. به نظر می‌رسد، سبک حبیب‌اللّه از سبک هنرمندان جوان‌تر دوره شاه طهماسب، به‌ویژه میرزاعلی (از نقاشان مشهور مکتب تبریز، متوفی 984)، تأثیر پذیرفته و بعدها احتمالاً در هرات، تحت ثأثیر آثار محمدی و رضا عباسی قرار گرفته است (اشوینتوخوفسکی، همانجا). سیمز و همکاران (ص 330) حبیب‌اللّه را براساس نگاره مجمع پرندگان، از نسخه‌ای از منطق‌الطیر، احیاگر سبک تیموری در دوره شاه عباس دانسته‌اند، اما با توجه به سه‌نگاره دیگری که با این نگاره، در حدود سال 1009، به این نسخه اضافه شده‌اند و ترکیب عناصرِ به ظاهرْ تیموری با برخی تصاویرِ سبک اصفهانی، می‌توان چنین استنباط نمود که هنرمند یا هنرمندان بعدی ناگزیر به کار در چهارچوب سبک تیموریان بوده‌اند که قبلاً در نسخه‌های ناتمامی از این دست به کار گرفته می‌شد. همچنین در نگاره مجمع پرندگان، رنگ‌آمیزی صخره‌ها و چهره‌های گرم و پر شور، به سبک دربار صفوی نزدیک است که در بسیاری از نقاشیهای شاهنامه طهماسبی نیز دیده می‌شود (اشوینتوخوفسکی، ص 290).ظرافتی که حبیب‌اللّه در کشیدن طرحهای ظریف روی پوشاک دارد، نشان‌دهنده آشنایی وی با هنر تذهیب* است. روشی که در آثار دیگر هنرمندان همعصرش دیده نمی‌شود (د. ایرانیکا، ذیل مادّه).هیچ‌یک از نگاره‌های رقم‌دار حبیب‌اللّه تاریخ ندارد. با این حال، او را از روی برخی آثارش از جمله نگاره اسب نر که شباهت زیادی به یکی از نگاره‌های میرزاعلی در شاهنامه طهماسبی دارد، شاگرد میرزاعلی دانسته‌اند (اشوینتوخوفسکی، ص 289ـ290). همچنین وی را با توجه به نگاره مردجوان با کمان (در مجموعه سودآور)، تحت تأثیر محمدی، از نگارگران واقع‌گرای قرن دهم، و نیز باتوجه به نگاره‌هایی که احتمالا در اصفهان کشیده است، همچون شکارچی در حال پر کردن تفنگ و زنی با لباس نارنجی (هر دو در موزه طوپقاپی‌سرای)، متأثر از رضاعباسی دانسته‌اند (همان، ص 285ـ286).برخی از کارهای رقم‌دار حبیب‌اللّه عبارت‌اند از نگاره مردی در حال وزن کردن خربزه و دو گاو نر، در نسخه‌ای از تیمورنامه یا ظفرنامه عبداللّه هاتفی؛ تصویر یک شتر و مردی با دوک نخ‌ریسی و تصویر شتری یک کوهانه، هر دو در موزه مدیترانه‌در استکهلم؛ جوانی با تفنگ، در موزه دولتی برلین؛ زنی نشسته با یک گلابی در دست، در مجموعه‌ای در لندن (همان، ص 284ـ289).با توجه به سبک حبیب‌اللّه در کشیدن حالت صورت، چشم و ظرافت خطوط، نگاره‌های دیگری نیز به او نسبت داده‌اند، از جمله سه نگاره دیگر منطق‌الطیر (د. ایرانیکا، همانجا؛ قس اشوینتوخوفسکی، ص 290 که نگاره شیخ صنعان و دختر ترسا را از کارهای حبیب‌اللّه ندانسته است)؛ نگاره‌هایی از شاهنامه و دو نگاره از نزهت‌نامه علایی و نگاره درباری نشسته با باز اهلی در نیویورک و سرانجام چند اثر در آلبومی در لندن، از جمله تصویر جوانی با ردای راه راه و عمامه خراسانی، و تصویر قزلباشی که فنجانی کوچک را در کنار لبانش نگه داشته است (د. ایرانیکا، همانجا).منابع : اسکندر منشی؛ روئین پاکباز، دایرةالمعارف هنر: نقاشی، پیکره‌سازی، گرافیک، تهران 1378ش؛ ابوالعلاء سودآور، هنر دربارهای ایران، ترجمه ناهید محمد شمیرانی، تهران 1380ش؛ محمدعلی کریم‌زاده تبریزی، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی، لندن 1363ـ1370ش؛ احمدبن حسین منشی قمی، گلستان هنر، چاپ احمد سهیلی خوانساری، تهران 1359ش؛Sheila R. Canby, The golden age of Persian art: 1501-1722, London 2002; idem, Persian painting, London 1997; EIr.s.v. "Habib-Allah Saveji" (by Barbara Schmitz); Eleanor Sims, Boris Marshak, and Ernst J. Grube, Peerless images: Persian painting and its sources, New Haven 2002; Marie L. Swietochowski, "Habib Allah", in Persian painting from the Mongols to the Qajars, ed. Robert Hillenbrand, London: I.B. Tauris Publishers, 2000; Anthony Welch, Artists for the Shah: late sixteenth- century painting at the Imperial Court of Iran, New Haven 1976.