فرخنده ساوجی ، شاعر شیعه ومداحی اهل بیت علیهم السلام

http://مجموعه مقالات. همایش ملی. تاثیر مشاهیر ساوجی

فرخنده ساوجی ، شاعر شیعه ومداحی اهل بیت

آزاده شریفی ۱ سعیده قندی ۲

چکیده

فرخنده ساوجی از شاعران زن اواخر عهد قاجار دوور رضا شاه واز نظر سبک شناسی از زمره شاعران بازگشت ادبی به شمار می آید. دیوان کم حجم وی نخستین بار در ۱۳۰۷ به چاب رسیده منحصرا به نعت وموثرترین پیامبر ( ص) وامام آن شیعه اختصاص دارد واو راباید از پیشگام شعر زنان شیعه به شمار آورد.

در این مقاله، نخست به جایگاه زنان درشهر فارسی وین موقعیت وی در میان زنان شیعه به شمار آورد. درین مقاله .نخست به جایگاه زنان درشهر فارسی تبیین موقت وی درمیان شاعران زنان متقدم ومعاصر وی پرداخته شده است، سپس کیفیت وجایگاه اشعاری وی دروزی شعر شیعه بررسی شده است. عمده مضامین اشعاری وی مدح امامان شیعه خاصه حضرت علی علیه السلام. مرثیه سرایی برای شهدا کربلا بویان احساسات پرشور زنی شیعه شفاعت وبیانگری است نه تبلیغ یا دفاع از عقاید در نهایت . کیفت اشعار وری از مهم ترین ویژگی های سبکی ویک شده اند. اگر چه شعر فرخنده ساوجی از نظر کیفیت بیان ، اناب واژگان ونوجونان اشعار شعری کاملا متوسطودر برخی موارد ضعف تالیف است ، بیان احساسات شیعی واپسین آن به عنوان شاعر زن جایگاهی قابل برسی برای وی رقم زده است.

کلید واژه ها : فرخنده ساوجی ، شیعه بازگشت ادبی ، تقلید

مقدمه

امروزه تعداد شاعران زنی که دیوان وفور دارند، اگربیشتر از مردان نباشد کمتر ار آنان نیست وبایی همین تصور این که کمتر از صدساله پیش در همین سرزمین سواد خواندن ونوجونان فضیلت وزیر محسوب مشهد است ( نه امر بدیهی ) کمی دشوار است.

از شاعران زن ادبیات کلاسیک تنها از چند تن نام ونان چون سطری برای مانده است که از آن میان باید به رابعه بنت کعب قدری بلخی ( قرن ۴) موهبتی گنجی ( قرن ها و۶) اشاره کرد توجه به شعر زنان ، باید در نظر گرفت که هر چند تعداد شاعران زن که از ایشان بیتی برای مانده یا نامی مانده در تذکره ها آمده است بسیار معده (حدود ۴۰۰ نفر ) است، اما این زنان با وجود تبعیض وار های اجتماعی شدید وفرهنگ واخلاقیات متداول که شعر گفتن زنان راند می داشت وبا پنهانی دور خفا اشعاری سروده اند وبه ای سنگینی برای سرودن خود پرداخته اند.

زنان شاعری که از دیار قاجار سر آوردند درباری واشر زاده بودند وبه همین دلیل جهان بینی محدودی داشتند.فاطمه قره العین (زرین تاج ) از شاعران زنی که در قزوین بالید وتحریک کرد، سپس به عقآید شیخیه وانی گرایید وبه فرمان ناصرالدین شاه به قتل رسید. شعر مشهور " گر به تو افتد نظر چهره بهدا هره روبه رو"از سروده های منتسب به واست.

پس لزوم مشروطه وبه عنوان یکی از نتایج بیداری اجتماعی زنان نیز تلاش کردند تا حضور خود در عرصه شاعری را تثبیت نمایند وری. زنان پیشگام به چاپ اشعار خود روی آوردند که بانو ساوجی نیز یکی از آنها . دیگر بانوان شاعر این گروه عبارتند از : فخر عظمی ارغوان ( مادر سیمین بهبهانی ) نیما سلماسی، عالمتاب( ژاله ) قا ئم مقامی ومهمترین ایشان پروین اعتصامی . همه این شاعران به لحلظ سبک شناسی به آخرین نسل " بازگشت ادبی " تعلق دارند.

از آنجا که توجه به ادبیات زنان ورود های ایشان تنها در سده اخیر وبه ویژه پس از پروین اعتصامی مطرح شده است ، برخی محققانه چنین باز نموده اند که پیدا ی به نام " شعر زنانه " وجود دارد والا با شهر ادبیات مردانه " متفاوت است، تاثیر فمنیسم غربی به ویژه شاخه سوسیالیستی آن برین اندیشه وطرز فکری به مراتب بیشتر ازنظریه پردازی تاریخ ادبیات بوده است

هرچند می توان عناصری از "زنانگی "ومفهوم"مادری" را درشهر شاعران زن بازیابی کرد ویا به تعبیر شاعرانه ای ادبیات ور را اساسا زنانه دانست ، اما نقد ادبی نوین رویگری پدیدار شناختی پیشنهاد می کند که مولف رابه کناری می نهد وتناسل خود اثر را درنظرگرفتن می گیرد. در چنین رویگری ، مولف نیز پس از تولید اثر تنها یکی از خوانندگان آن محسوب می شود وزیری بر دیگر خوانندگان نداد. واصل است که چنین رویگری جایگاهی برای مقوله ای مانند جنسیت وجود نداد و طرح چنین مسائل اصولا بی معنی است.

تاریخ مقدمه چاپ نخست دیوان با نوآوری ۱۳۰۷ هجری شمسی است، یعنی دوره اول پهلوی ، بنابر این در زمان چاپ این اشعار بسیاری مردان ایرانی هم حتی سواد خواندن ونوشن نداشته اند، چه رسد به شعر سرودن واپسین دیوان اشعار .

فرخنده ساوجی شاعر زن است واهیمیت وی از جهت اقدام به چاپ اشعار است، در پستها وحرمسرا ها شعر های زیادی خوانده ورود می شده اند مومن است بسیاری از این اشعار پخته تر از اشعار بانو ساوجی بوده باشند ، اما به دست ما نرسیده اند، بنابر این جسارت وی در چاپ دیوان شعر -در زمانی که این کار نه مرسوم است و مقبول - نام وی را شایسته برای ماندن در میان شاعران فارسی زبان می کند .

مرور پیشینه ها

تاکنون تحقیقات بسیاری در باره شاعران زن انجام شد واشعارشان بررسی شده است، اما نگارنده پس از تحقیقات در مجلات وسایل های معتبر با پژوهشی در زمینه فرخنده ساوجی برخورد نکرده وتاکنون مطب منسجم در باب اشعار وی منشر نشده وی نیز از مدت ها پیش تجدید چاپ نشده است.

روش شناسی

این نوشتار با استفاده شیوه کتابخانه ای وبه روش تحلیل محتوا با روید توصیفی -تحلیلی انجام شده است.

۲-فرخنده ساوجی ، شاعر شیعه ومداح اهل بیت

شعر ،یکی از مهم ترین رسانه های جهان کهن بود واران تلاش می کردند با زبان شعر عقیده واحده خودرا درسطح وسیع برانند آن را جاودان سازند. توجه به این جنبه ار کادر شعر درکلام پیامبر (ص) وامام آن شیعه بسیار است. تشویق های ائمه معصومین (ع) به خاطر اثر بخشی شعر همواره شعری متعهد را برآن می داشت که درباره فضائل ومناقب آن بزرگوار بسرایند .

امام صادق (ع) فرموده اند: " هر کس شعری برای حسین بن علی (ع) بگوید وپنچاه نفر رابگریند ، بهشت اورست. ... )( مجلسی ، ۱۴۰۳ ق: جان ۴/۲۸۹؛ به نقل از محمد زاده، ۱۳۸۴: ۷۴ ). از یر باز ظلم وجود خلافی عرب بر خاندان اهل بیت ازمضامین اصلی شعر عربی و فارسیبوده است.علی رغم فشارها ومخالفت ها،" شاعران شیعه که درپی اثبات حقانیت اهل بیت (ع) ونیز تثبیت جایگاه متزلزل شیعه وهم چنین پیگیر تحقق اهداف سیاسی وینی بودند می کوشیدند تا با استفاده از اصول اعتقادی شعیهد،مقاصد خود را دنبال کنند... از طرفی سرودن قصاید شیعه ، تنها با هدف مدح اهل بیت وداع از آن ها انجامونمی شود ، بلکه شاعران در اندیشه اشاعه اعتقادات وفرهنگ شیعه ، به نسل های آینده وهم چنین بیان تاریخ شیعه نیز بوده اند. "( نامی ، ۱۳۹۰ : ۱۷۵ ).

ظلم وفور ورس از تحریف عاشورا از یک سو وتاکنون ائمه بر مرثیه سرایی شاعران زیادی را بر آن داشت تا شعر خودرا منحصرا درخت امامان شیعه باشد در آورند . "مهمترین عوامل وانگه های که سبب شد شاعران در مدح امام حسین (ع) وکلا اشعری بسرایند از این قرار ند :

-ثواب و وصول به اجرداخروی

-تعلقات اعتقادی و وابستگی مذهبی

-شیفتگی به این حماسه بزرگ

-حب اهل بیت

- عمق فاجعه شود تراژدی عاشورا "( محمد زاده ،۱۳۸۳: 17).

قدیم ترین نمونه از مراثی عاشورایی موجود به زبان فارسی از کسایی مروزی ( قرن ۴ ), شاعر شیعه ومعاصر ردوکی است ( ریاحی ، ۱۳۷۳ : ۲۵ ) . مراثی نیز از ناصر خسرو وقبادیاندو سنایی غزنوی در دست است، اوج شعر مذهبی با کانون ماجرایی عاشورا راباید در قرن ششم دانست ، جریانی که تا قرن هشتم ادامه می یابد واران مشهور آن عبادت از : قومی رازی ( قرن ششم ) ، انوری ابیوردی ( م ۵۸۳ ) ، جمال الین عبدالرزاق ( 588) و ظهیر فاریابی (م ۵۸۹ ) وقتیه مشهور سیف فرغانی در رثای شهدا کربلا .

قرن دهم آغاز رسمیت یافتن مذهب یافتن مذهب شیعه در ایراندخت دور این دوره است که قسمت مهمی از شعر فارسی رایحه ها ورثه های اهل بیت تشکیل می دهد (محمد زاده ، ۱۳۸۳ : 243 ). درد صفوی " کمتر شاعری را می توان یافت که قصیده یا ترکیب وترجیعی در ستایش پیامبر -( ص) وامام شیعه نرود باشد،" (صفا ، ۱۳۸۵ : 624). دودمان صفوی بیشتر هم خود راف ترویج مذهب شعیهد می کردند وکتور به شعر وادب می پرداختند . غزل ومداح جای خود را در این عصر به مدح ومناقب اولیا دین ور کرامت ائمه اطهار ومصیبت شهیدان کربلا سپرد دردو صفوی هرچند شعر شیعی رونق ی گیرد پرچم دار آن " محتشم کاشانی " سینه ترکیب بند مشهور است؛ " ولی بسیاری از این اشعار فاقدجنبه های والا ادبی ومستدات تاریخی است. " (سادات ناصری ، ۱۳۷۰ :۹ ).

فرخنده ساوجی شاعر مذهبی است . در درست ترین تعریف ،وی " شآری کلاسیک وشیعه است.در فرم ومحتوا به هیچ وجه نو آوری نیست ودغدغه نو آوری هم نداد. انگیزه شاعر از سرودن این اشعار کسب شهرت وجه شاعری نبوده است واین از جهتی مثبت است چون شاعر فارغ از رد قبول دیگران شعرش راسروده خواص ترین احساسات دینی اش را باگو کرده مونی است چون رقیب ومنتقدی در دسترس شاعر نبوده وبه همین دلیل، انگیزه ای برای نو آوری ایجاد تغییرنداشته است."شعر شیعی درحقیقت ، شعری است درخت و اهل بیت ( ع) ومناقب ایشان و موضوعاتی مرتبط با آن شاعر شیعی مودب حقیقی ارادت خود راست به اهل بیت( ع ) وبه وین نسبت به دشمنان را در اشعار خود آشکار می سازد" ( ارفع ، ۱۳۸۶: ۲۰۲ ). احساسات مذهبی شاعر بسیار وسیع وپردامنه است وچنانچه برخاسته از دل که دست کم برمخاطبی که خود تعلقات مذهبی داشته باشید کارگر می افتد با این حال، احساسات وی عمیق نیست وشوق ولو " صفوی آری " بر اشعار وی سایه افکنده است

. محتوای مذهبی اشعار وی از تربیت مکتب خانه ای وخانواده ای سنتی وهبی برخاسته وارجاعاتی که به روایات وزنی ائمه معصومین علیهم السلام ) دارد، بیشتر از جنس حرف های است که پای منبر ها شنیده و در یک کلام، شور واردات مذهبی بر صحت وسواس درست گویی غلبه دارد. البته در بافت وزمین اثر ، این امر نیز کلا پذیرفته است. هرچند شعر آیینی از قدیم ایام وجود داشته است، اما با حمایت وپشتیبانی خاندان صفوی و پس از رسمی شدن تشیع، مضامین معمول ومتداولی از روضه ها وتابستانی های منافع بهمن ها وسوسه به اذهان عامه مردم راه یافته بنیان های ادبیات شیعی را رقم زدند.

از نشانه های علبه شور عاطفی عواطف مذهبی بشر وی آن است که غالبا پس ازواج شعر در یکی از دوبیت شعر رابه پایان می رساند وعموما نیز با ذکر تخلص خود (فرخنده ) ولی شفاعت این کار را انجام می دهد. این ویژگی در برخی قصاید با مثنویهای طولانی گاهی آزار دهند است وحیات سردرگمی به خواننده می دهد.

ای کاشکی. نزاد مرا مادر م به دهر. ای کاشکی نبود ز زینب نشان و نام

زینب به آه واله به آن سر خطاب کرد کسی ما، شهر کوفه وخوش ید شهر شام

فرخنده خون مریز تو ازچشم کاینات. بنمای. زود قصه این راه را هم راما

(ص ۷۳ )

از میان ائمه ، کانون وی امام حسین (ع) ورثه سرایی بر شهدای کربلا حاصل امام حسین (ع) است ، از حقیقت به دور نیست اگر شعر اورانیز از زمره اشعار ( حسینی) و" عاشورایی" به شمار آوریم . البته شاعر به مناسب ها وحوادث مذهبی متفاوت توجه دارد و هرچند در اشعار وی غم برای وخوش بر را غلبه دارد، به تولد ها وعید نیز توجه داشته بودن مناسبت اشعاری سروده است......

3- سبک شناسی اشعار فرخنده ساوجی

...........

1- موازنه

گر نو بخشیدی خدا بخشیده است گر نو رمجیدی خدا رجیده است

ص 17

2- قافیه دونی

شده دل چو بلبل روی تو به هوای سنبل موی تو بپرد زمهر سوی توقفس از بروش تو واکنی

ص49 .....

نتیجه گیری

- فرخنده ساوجی

منابع ومآخذ

- ارفع

مجموعه مقالات. همایش ملی. تاثیر مشاهیر ساوجی

تاریخ ایجاد در 27 آذر 1403

همایش ملی

تاثیر مشاهیر ساوجی

گسترش وتحکیم فرهنگ ایرانی و اسلامی

( از سده های اول هجری تا پایان قاجاریه )

اردیبهشت ماه ۱۳۹۷ ثبت شده در ISC

برگزار کننده موسسه ی آموزش عالی غیر دولتی دانشستان ساوه

دبیر علمی همایش : دکتر عباسعلی وفایی

دبیر اجرایی : دکتر علی رضا شعبانلو

فهرست مطالب

1- ادبیات زندان در اشعار مسعود سعد سلمان وسلمان ساوجی دکتر شهلا خلیل اللهی/ دکتر غفار برج ساز 2- بررسی آواز های سید احمد خان ساوه اغی سارنگی- بهروز مبصری 3- بررسی صنایع بدیعی در اشعار شوقی ساوجی - سید عباس طباطبا یی 4- بررسی کارکرد کنایه در دیوان فرخنده ساوجی- دکتر غفار برج ساز/ دکتر شهلا خلیل اللهی 5- بررسی ویژیگی های کتیبه تگاری دوران قاجاریه - ساناز یوسفی/ ساراکفایتی/لیلاصالحیپور /دکتر منصورمهر نگار 6- تحلیل ساختاری مثنوی جمشید وخورشید سلمان ساوجی - محمد تقی قندی / علیرضا شعبانلو 7- تحلیل محتوای سیاست مدن اثر میرزاموسی رطبیب ساوجی - عبدالله دانش بیات 8- تیلیم خان وشعر غنایی / علیرضا شعبانلو 9- جناس وگونه های آن درشعر سلمان ساوجی - محمد تقی قندی / حسین آریان 10- روایت شناسی {جمشید وخورشید } سلمان ساوجی بر اساس الگوی گرماس ... غذرا نصیری افراپلی / علی وفایی / افسانه فرمت 11- زن به مثابه ممدوح نگاهی به قصاید سلمان ساوجی در مدح دلشاد خاتون .....اد لیلا نورور پور 12 برسری سبک شعری میر شوقی ساوجی وتاثیر اوبر شاعران سبک هندی ... سید عباس طباطبایی 13- شناخت فرخنده ساوجی - خسرو امیرحسینی 14- عشق وماهیت معشوق از دیگاه سلمان ساوجی .... علی وفایی 15- فرخنده ساوجی . شاعر شعیه و مداح اهل بیت .... آزاده شریفی / سعیده قنادی 16- نظری بر احوال وآثار حاج میرزا فضل الله وابوالفضل ساوجی ... مریم ویسی 17- خواجه نصرالدین ساوجی در اعتلای فرهنگ ایران وزبان .... اسمیل علی سلیمی / الهه واثق 18- گونه های خاص ایهام در اشعار سلمان ساوجی / محمد تقی قندی ا

مجموعه مقالات همایش ملی تأثیر مشاهیر ساوجی در گسترش و ...