به نام خداوند جان آفرین حکیم سخن درزبان آفرید

ریشه یابی

۱۵۰۰ جانام  { نام جا} کهن

بررسی ریشۀ نام شهرِ ساوه برگرفته از کتاب پژوهشگر دکتر ...

نگارنده دکتر مرتضی مومن زاده در دوجلد

ریشه یابی ۱۵۰۰ جانام کهن

ویراستار : شهناز گروسی

تقریظی از دکتر الیکا بقایی

به نام خداوند جان وخرد

بی گمان رشته درهم تنیده فرهنگ ایرانی وزبان های باستانی دالانی هزارسوی رامی ماند که :نه زین رشته سرمی توان تافتن نه سررشته رامی توات یافتن واز این روست که پژوهشگر ارجمند این اثرکه خودیک معدن شناس است درپی سال ها کار تحقیق وگرداوری دادخ ها بادرک مانندی هائپیوند ها میان نام جای ها ونیز جغرافیاییکه درآن قرارگرفته اند به تلاش برای شناسایی بخشی از رازهای زبانی می پردازدوبرآمدکار اوکتاب ارزشمندی می شود که اگرهم بتوان بر ان خرده هاییگرفت براینکه راهگشای بسیاری چرایی ها پاسخ بسیار ناگفته ها در کازها پیشین راهینو برایتحقیق ومرجعی ارزشمند برای کارهای آیندهاست شکی نیست.

نویسنده پژوهش خودرا در حجم وسیعی از نام ها انجام داده که به مرزهای ایران امروز ختم تمی شود وبنابراین نتیجه گیری راقابل اعتماد ترمی سازد ودرنهایت برای اسانی کار خوانندگان آنهارادر 44 قالب گروه گنجانده است.بی اغراق باید گفت نویسنده بااین روش خواننده را درشگفتی فرو برد واجازه می دهد تا خوددر مواردیحتی قادر به نتیجه گیری درمورد ریشه یک نام جای گردد. این گروه بندی ها براساس شباهت ساختاری واژگان با ظرافت باداده های جغرافیایی مربوط به هرمکان تطبیق داده شده وبرهمین مبنا بابدعت نویسنده تعریف ها وساختارشکمی های ارائه شده دیگر گاه رد یا تایید می کند : اگر چه روش به کار برده شده محقق برای ریشه شناسی نام هادر بیشتر موارد با آتچه زبان شناسان ارائه می کنند نیز نیزیکی است.

باید دقت داشت که برخی نام ها امکان جای گرفتن در چند گروه رانیز دارند که مولف با نکته سنجی به آن پرداخته است هرچند شاید این دسته بندی ها درمواری یتواندبه شیویه ای دیگرنیز صورت گیرند .گاه شیوه ساختاری شکنی واژه خواننده نا آشنا به زبان شناسیراعافل گیر می کنند ولی دقت نظر واستدلار نویسنده به آسانی اورادر مسیر مورد نظر وی هدایت کرده واجازه می دهد تا علاقمندان به این شیوه پژوهش بتوانند در ایندهآن رانکرار ودرستی آنها رانیز سنچید. امیدوارم در آیندهعلاقمندان وپژوهشگران نتایجی بیشتر از داده هایی وسعتر رابا این شیوه که بی شک نگارنده نخستین پیشروآن است به دست آورده ونگفته های بیشتری رابه نگارش در اورند واین شیوه درفرسنگ ها دورتر از ایران امروزنیز مورد ا ستفاده قرار گیرد.

پیروزی ها وکامرانی ها برای دکتر مومن زاده

الیکا بقایی

دکترای مردم شناسی کارشناس ارشد فرهنگ وزبان های باستانی

بهار 1400

7 4 -" ساوه" “Saveh “ZEH047
جانام "ساوه")Saweh, Saveh،)نام شهری کهن،در استان مرکزی و مرکز شهرستان ساوه است.
زیستگاه"ساوه"در سده هفتم پیش از میلاد،یکی از دژهاو مراکزمهم مادها بوده و در زمان سلسله

پارت ها"ساواکینه")Savakineh)نامیده می شده است. ساوه در دوران اسلا می،محل  اقامت دیلمیان 
و سلجوقیان بودو در حمله مغول،در سده سیزدهم میلادی،به شدت آسیب دید. این زیستگاه
در زمان ایلخانان بازسازی گردید،ولی در دوره تیموریان بار دیگر به ویرانی کشیده شد.در زمان
گزینش تهران به عنوان پایتخت در میانه
صفویان،این زیستگاه برای چندمین بار رونق گرفت. با گزینش  تهران به عنوان پایتخت  در میانه 

سده نوزدهم میلادی،"ساوه"به تدریج اهمیت  خود را از دست داد وبسیاری از اهالی ساوه به
تهران مهاجرت کردند. گفته میشود که در "ساوه"دریاچه ای نیزوجودداشته است]5،]ولی اثری
از این یست. چرا؟
با نگاهی به تصاویرماهواره ای"Earth Google"ملاحظه می شود که دشت"ساوه"در فضایی میان دو
رشته کوه،با رونده ای تا حدودی شرقی-غربی قرار گرفته است. زیستگاۀ"ساوه"در حاشیه بخش
شمال غربی این دشت واقع است. این دو رشته کوه،دشت"ساوه"را از شمال و جنوب محدود

صفحه 193

می کنند. طول دشت"ساوه"در حدود90 کیلومتر است که از محل ورود  رود مزلقان (مزدقان ) از
سمت غرب تا شمال شرقی شهر"قم"از سمت شرق ادامه دارد. رشته کوه شمالی"ساوه"، کوههای
رنگرز نام دارد که شهر صنعتی"کاوه"در کوهپایه آن و مشرف به این شهر احداث شده است.
ارتفاع دشتاز سمت غرب به شرق کاهش می یابد،به طوریکه از ارتفاع حدود1100متردر ّ مصب
رودمذکور )در ِ غرب دشت ساوه(،به ارتفاع حدود850 متردر شمال "قم"میرسد. ارتفاع دشت
در فاصلۀ حدود 15 کیلومتریجنوب "ساوه"به حدود950 متر کاهش مییابد. اینارتفاع در 15
کیلومتری جنوب ‌شرقِ ده باغ شیخ تا930 متر نیز پایینمیآید. هرچند شیب دشت"ساوه"از غرب
به شرق،پیوسته در حال کاهش است و اثریاز پهنه فروافتادگی در دشت"ساوه")که آب در آن
گرفتار و ساکن شود(وجودندارد،ولیدر هر حال این تغییر شیب اندکاندکاز غرب به شرق رخ
میدهد. به طوریکه درکل ِطول 90 کیلومتر،دشت"ساوه"از ارتفاع حدود1100متردر ِ غرب دشت،
تا850 متردر شمال شرقی"قم"میرسد،یعنیدر ِطول 90 کیلومتر250 متر از ارتفاع آن کاسته
میشود؛ بهاینترتیبمالحظه میشود که شیب ِ متوسطغرببه شرق،در دشت"ساوه"بسیار کمتر
از یکدرصد است. باتوجهبه شرایط ِ مورفولوژیزمیندر دشت"ساوه"و بهخصوصتغییر شیب
بسیار ِ مالیم ایندشتو عریض ِ شدن آن در جهتشمالیجنوبی که در شرقساوهو جنوب ‌شرق
ِ شیخرخمیدهد،اینامکان وجوددارد که دریاچه تاریخیساوه)که تا زمان پیامبر اسالم آبگیر
ِدهباغ
یا برکهایزندهبوده(در اینبخشقرار داشته است. اگردر زمان حاضر یادر فاصله زمانیچند سده
اخیر اثریاز اینآبگیردر خاطرهها باقینمانده، شاید به اینجهتباشد که گودیآبگیر با رسوباتی
که اغلبناشیاز رودهایمزلقان و قرهچایهستند پر شدهباشد. ایننکته ازنظردانشمندان علوم
زمینامریبدیهیاست که در بعضیاز پهنههایزمین،در اثر عواملتکتونیکی،فروافتادگیای
)Depression)به وجودمیآید که درنهایتدر داخلخشکیهایزمینبه آبگیر تبدیلمیشود. این
ِ مفروض،پساز طیزمانیچندصد تا چندهزار ساله
نکته نیز امریطبیعیاست که فروافتادگی
بهتدریجاز رسوبهایناشیاز آبراهههای)Streams)اطراف پر شدهو آبگیر به پهنهایهموار تبدیل
شود. باتوجه ‌به شرحفوقبهنظرمیرسد که سرگذشتدریاچه خشکشده"ساوه"ازنظر زمانیو
مکانیچنینباشد.
جانام "ساوه"رامیتوان به سه جزء"س")Sa, Se)و "آو"و "ه"بخشبندی کرد که در آن،"س"
ّ ف"زه"به معنیمظهریاز آب بر سطحزمیناستو "آو"
گویشیاز "ز")Za, Ze)و آن نیزمخف
ِ "ساوه"
گویشیاز آبو "ه"پسوند مکان است. اگر اینبخشبندیپذیرفته شود،آنگاهمفهوم جانام
ِ آب، چشمه،دریاچه یا رودی
ّ ظاهر ِ شدن آب بر سطحزمین" خواهد بود. اینکه اینمظهر
"محل
است،نمیتوان نظریقطعیداد،ولیباتوجهبه وجودرودهایقرهچایو مزلقان و همچنیندریاچه
خشکشده"ساوه"،میتوان تصور کرد که نام اینزیستگاهاز دریاچهایبه ایننام،یعنیدریاچه
"ساوه" گرفته شده؛ نه اینکه زیستگاه"ساوه"نام خودرا بر رویدریاچه "ساوه" گذاشته باشد.
بهطورکلیباتوجهبه شباهت ِ زیادواژه"ساوه"باواژههای"زاوه" (ZEH028) ,(ZEH030(؛"زاویه"
َ ه()ZEH045) (Savah)؛
(ZEH033) ,(ZEH032(؛"زاب" (ZEH020) ,(ZEH018) ,(ZEH019(؛"سوه")یا ص َ عو
"ساوا"و "سوه")ZEH048)و باتوجهبه اینکه واژه"زاو"در بسیاریاز جانامهایمشروحه گروه
"زه،زاب، ساو"،بهاحتمالزیادمعنی"مظهریاز آب بر سطحزمین"رامی دهند،این نظرکه

 صفحه 194

واژۀ"ساوه"با"زاوه"،"زاویه"،"س َ وه")Saveh)و "صعوه")Sáveh )هممعنیو همریشه باشد،نظری
قابل قبول می نماید.

48 ِ " -رود ساوا"“River Sava “ZEH048

منابع  کتاب ریشه یابی 1500 جانام کهن جلد اول صفحه 193 تا 195

ساوه - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

- صنعت گردشگری ساوه - ایران - جهان - رادیو ساوه

صنعت گردشگری در شهرستان ساوه

نیاز شهرستان ساوه درصنعت گردشگری میراث فرهنگی سلامت ...

تاریخ ایران - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

ساوه، شهر تاریخ چندهزار ساله و یاقوت سرخ - ایسنا

تاریخچه ای در مورد ساوه

ساوه: - ایران شناسی - BLOGFA

کتاب فرهیختگان ساوه تالیف دکتر ابوالقلسم فخاریان ساوجی

Savehsara - ساوه سرا - معرفی كتاب «تاريخ آب و آبرسانی ساوه»

بازماندگان امامزاده محمد محروق - ویکی فقه

فيلم مستند شهر و روستاي سالم ساوه به دو زبان فارسي و ...

فیلم شهر سالم روستای شهرستان شهرستان ساوه WHO - BDN

دانلود کتاب ریشه‌یابی درخت کهن اثر بهرام بيضايی - فیدیبو

شرکت معدنی کویر مس مشرق زمین (دانش بنیان): صفحه اصلی

بررسی ریشۀ نام شهرِ ساوه برگرفته از کتاب پژوهشگر دکتر ...

ماه و ما

ليست كتاب هاي انتشارات نشر ماه و ما

خرید کتاب ریشه یابی 1500 جانام کهن اثر دکتر مرتضی مومن ...

مشخصات کتاب ریشه یابی 1500 جانام کهن

جمع آوری : محمد شرافت