مصرف محصولات صادراتی برگشت‌خورده، مضر است؟
در هفته‌های اخیر چند محصول کشاورزی صادراتی ایران از جمله فلفل دلمه‌ای، کیوی و ... از کشور‌های همسایه برگشت خورد که موضوع سلامت محصولات کشاورزی را به میان عموم مردم کشاند.
به گزارش باشگاه خبرنگاران جوان، طی هفته‌های گذشته چندین محصول کشاورزی صادراتی ایران اعم از کیوی، سیب‌زمینی و فلفل دلمه‌ای به کشور برگشت خورد؛ موضوعی که برخی علتش را ناسالم‌بودن یا بالا بودن میزان سموم و آفات کشاورزی در این محصولات خوانده بودند. در این میان هرچند که علت برگشت سیب زمینی از ازبکستان، حجم بیش از استاندارد خاک دور سیب زمینی‌ها عنوان شد، اما کلیت ماجرا و تکرار آن، به بروز نگرانی‌هایی میان افکار عمومی منجر شده است.
در همین حال با وجود نگرانی مردم از سلامت محصولات کشاورزی و احتمال ورود آنها با میزان سموم و فلزات بالا به سفره‌هایشان، هنوز پاسخ شفافی از سوی مسئولان این حوزه شنیده نشده و وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو هم که مسئول سنجش سلامت این محصولات هستند، هنوز پاسخی در زمینه سلامت محصولات اخیرا برگشت‌خورده، نداده‌اند و پیگیری‌هاا از سازمان غذا و دارو تا کنون بی‌پاسخ مانده است.
اما این موضوعی تازه نیست؛ نگرانی از سلامت محصولات کشاورزی و میزان سموم، آفت‌کُش‌ها و فلزات سنگین در آنها، سابقه‌ای طولانی در کشور دارد و همواره چالش‌هایی در این زمینه از سوی سازمان غذا و دارو در برهه‌های مختلف مطرح شده است؛ به عنوان مثال در سال ۱۳۹۳ سازمان غذا و دارو طرحی نظام‌مند را برای پایش سلامت محصولات کشاورزی و آنالیز میزان سموم و آفت‌کش‌ها در آنها آغاز کرد که همچنان به صورت سالانه و بر روی محصولات مختلفی انجام و نتایج آن در برخی موارد منتشر می‌شود. البته وزارت بهداشتی‌ها همواره از سال‌ها قبل از نبود همکاری بین بخشی در این حوزه گلایه داشتند. با این حال با وجود مشکلاتی در میزان سموم و آفت‌کش‌های استفاده شده در محصولات کشاورزی و علی‌رغم اظهارات وزارت بهداشتی‌ها در ادوار مختلف درباره ضرورت شناسه‌دار کردن این محصولات برای ایجاد امکان رهگیری محصولات ناسالم و تشخیص محل تولید هر یک از آنها، ظاهرا هنوز در این زمینه اقدام موثر و چشمگیری از سوی وزارت جهاد کشاورزی به عنوان دیگر وزارتخانه ذیربط انجام نشده است.
تعلل وزارت جهاد کشاورزی
در همین راستا، در مرداد ماه ۱۳۹۵، رسول دیناروند- رییس وقت سازمان غذا و دارو از وجود "مشکلاتی در برخی محصولات کشاورزی" بر اساس پایش‌های سازمان غذا و دارو خبر داده بود. در عین حال در مهر ماه ۱۴۰۰، دکتر حسین عزیزی- مدیرکل وقت فرآورده‌های غذایی و آشامیدنی سازمان غذا و دارو در یک نشست خبری از تعلل وزارت جهاد کشاورزی در شناسنامه‌دار کردن مزارع و باغات خبر داد و اعلام کرد که «بیش از هشت سال قبل تفاهم‌نامه‌ای بین وزارت بهداشت و وزارت جهاد کشاورزی در این زمینه منعقد شده که وزارت بهداشت وضعیت سموم را در مواد اولیه کشاورزی بررسی کند. متاسفانه وزارت جهاد کشاورزی نتوانسته مزارع و باغات را شناسنامه‌دار کند. اگر ما وضعیت سموم را در سبزیجات و صیفی‌جات و سایر مواد اولیه کشاورزی بررسی کنیم و عدم انطباق‌هایی مشاهده شود، این عدم انطباق‌ها باید پیگیری شود و بعد بتوانیم مداخله کنیم، اما متاسفانه از آنجایی که محصولات شناسنامه ندارند و مشخص نیست که از کجا آمده، فقط می‌توانیم وضع موجود را اعلام کنیم که برخی محصولات از نظر نیترات و سموم کشاورزی مشکل دارند، اما پیگیری و مداخله‌ای انجام نمی‌شود.»
درعین حال هنوز علت دقیق برگشت خوردن محصولات کشاورزی صادراتی که به کشور‌های همسایه ارسال شده بودند، به طور شفاف تشریح نشده است و نگرانی‌هایی در افکار عمومی درباره احتمال ورود این محصولات به سبد غذایی مردم و آلوده بودن محصولات تولیدی برای مصرف داخلی نیز وجود دارد.
چند پرسش
به هر حال مسئولان و سازمان‌های ذیربط باید پاسخ دهند که اولا چرا محصولات کشاورزی صادراتی ایران برگشت خورده‌اند؟ آیا استاندارد‌های محصولات کشاورزی در ایران متفاوت با سایر کشورهاست؟ در عین حال اگر میزان سموم و آفت‌کش‌ها یا فلزات سنگین در این محصولات بالاتر از استاندارد‌های تدوین شده در کشور است، سرنوشت آنها چه می‌شود؟. میان عموم مردم، برخی معتقدند، محصولاتی که از ابعاد بزرگتری برخوردارند (مثلا سیب‌زمینی یا پیاز‌های درشت)، میزان بیشتری از سموم و آفت‌کش‌های کشاورزی را دارا هستند؛ آیا این تفکر از نظر علمی صحیح است؟ برخی نیز معتقدند که علت کاهش قیمت برخی محصولات، ورود محصولات کشاورزی صادراتی برگشت‌خورده به بازار داخلی است، آیا این ادعا صحیح است؟ همچنین در صورت ورود این محصولات به سفره مردم، عوارض احتمالی آنها برای سلامت چه خواهد بود؟ نهایتا نیز اگر وضعیت محصولات صادراتی که قاعدتا باید از استاندارد‌های بالاتری برخوردار باشند، این است، وضعیت سلامت محصولات کشاورزی مصرفی در داخل چگونه است؟
در مجموع اگر بر اساس استاندارد‌های داخلی و با تایید وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو، مصرف این محصولات برای مردم عارضه‌ای در پی ندارد، بنابراین لازم است جهت تنویر افکار عمومی، هرچه سریع‌تر به صورت شفاف اطلاع‌رسانی شده و مستندات و دلایل علمی به جامعه ارائه شود.
آغاز پایش سموم در محصولات کشاورزیِ ایران از سال ۱۳۹۳
پایش بیش از ۲۰۰ سم و فلزات سنگین در محصولات کشاورزی
در این زمینه دکتر عطاءالله شکوری- مدیر آزمایشگاه کنترل کیفیت معاونت غذا و دارو دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با اشاره به برگشت خوردن برخی محصولات کشاورزی صادراتی کشورمان، گفت: از سال ۱۳۹۳ سازمان غذا و دارو طرحی را در زمینه پایش و آنالیز محصولات کشاورزی آغاز کرد. باید توجه کرد که پیش از آن بحث آنالیز سموم و آلاینده‌ها در محصولات کشاورزی مورد توجه نبود، اما در سال ۱۳۹۳ طرحی برای پایش و آنالیز چند محصول کشاورزی شامل سیب درختی، خیار، گوجه فرنگی و ... آغاز شد. بر این اساس هرچه پیشتر آمدیم، تعداد محصولات بیشتر و کامل‌تر شد تا جایی که حیطه بسیار زیادی از محصولات را در برگرفت؛ به طوری که محصولاتی مانند سبزیجات برگی، موز، خربزه، هندوانه، توت‌فرنگی، پیاز، سیب‌زمینی و بسیاری از محصولات دیگر نیز وارد طرح پایش شدند. در عین حال به موازات افزایش تعداد محصولاتی که مورد پایش قرار می‌گرفتند، تعداد سمومی هم که در محصولات کشاورزی آنالیز می‌کردیم، افزایش یافت. به طوری که در آغاز کار پایش با ۷۳ سم بود، اما در حال حاضر تعداد سموم و فلزات سنگینی که در محصولات کشاورزی مورد پایش قرار می‌گیرند، از ۲۰۰ سم هم رد شده است.
پایش سالانه سموم و فلزات سنگین در محصولات کشاورزی کشور
وی با بیان اینکه در حال حاضر بسیاری از سموم و فلزات سنگینی، چون سرب، آرسنیک، کادمیوم و نیترات و... در محصولات کشاورزی ردیابی می‌شوند، افزود: این طرح همچنان به صورت سالانه انجام می‌شود که سازمان غذا و دارو بودجه آن را تامین کرده و به معاونت‌های غذا و داروی دانشگاه‌های علوم پزشکی نامه‌ای برای پایش یکسری محصولات مشخص ارسال می‌کند. معاونت‌های غذا و داروی دانشگاه‌های علوم پزشکی هم ملزم به نمونه‌برداری محصولات کشاورزی از میادین میوه و تره‌بار هستند و نتایج ناشی از آنالیز را برای سازمان غذا و دارو ارسال می‌کنند که سپس به مقامات بالادستی مسئول برای انجام اقدامات لازم ارسال می‌شود.
۸ محصولی که امسال سلامت‌شان پایش شد
شکوری ادامه داد: از آنجایی که یکی از معضلات اصلی‌مان این است که وقتی محصولات را از میادین میوه و تره‌بار آنالیز می‌کنیم، منشاء و مبدا آنها مشخص نیست، اتفاق خوبی که امسال رخ داد، این بود که کارشناسان ما موظف شدند کار نمونه‌برداری را از مزرعه انجام دهند. امسال هشت محصول برای پایش تعیین شده که شامل سیب درختی، پرتقال، سیب زمینی، گوجه فرنگی و خیار هم نوع بوته‌ای و هم گلخانه‌ای، اسفناج و سبزیجات برگی است و کارشناس به مزارع و مناطق مشخص رفته و محصول مورد آنالیز قرار می‌گیرد، اما این شروع کار ما است و جای زیادی برای انجام کار وجود دارد. حالت ایده‌آل که آرزو داریم به آن برسیم، این است که محصولات کشاورزی در کشور کد و شناسه داشته باشند. به طوری که اگر نمونه آلوده‌ای مشاهده شد، منطقه و مزرعه تولید آن مشخص باشد و بدانیم که به کجا باید مراجعه کنیم و کار را اصلاح کنیم.
شکوری با بیان اینکه طبیعتا ما در محصولات به دنبال آلودگی‌های احتمالی هستیم، گفت: در برخی محصولات آلودگی را پیدا کردیم. در برخی محصولات میزان سموم بالای حد مجاز بودند و تعدادی میزان سموم‌شان پایین‌تر از حد مجاز بود و مشکلی نداشتند. باید توجه کرد که محصولاتی که میزان سموم و آلاینده‌هایشان بالاتر از حد مجاز باشند، بلافاصله به اطلاع سازمان غذا و دارو می‌رسد و اقدامات فوری برای آنها انجام شده و اقداماتی هم برای سال آینده و پایش دوباره این محصول انجام می‌شود.
سیر نزولی آلایندگی در محصولات کشاورزی ایران
فاصله ایران با استاندارد‌های بین‌المللی
وی با بیان اینکه در زمان آغاز این طرح اوضاع ما در حوزه سموم محصولات کشاورزی واقعا خوب نبود، گفت: در حالیکه اکنون شرایط‌مان بسیار خوب شده است. هرچند که در مواردی در اجرا، با استاندارد‌های بین‌المللی فاصله داریم. با این حال وضعیت‌مان از زمان قبل از اجرای طرح بهتر شده و در میزان آلایندگی در محصولات کشاورزی سیر نزولی داشته‌ایم.
شکوری با بیان اینکه به صورت بالقوه تعداد آلاینده‌هایی که می‌توانیم در محصولات کشاورزی پیدا کنیم، بسیار زیاد است، اظهار کرد: در حال حاضر در دنیا بیش از ۱۰۰۰ آفت‌کش فعال داریم که برخی از آنها قدیمی بوده و عوارض‌شان بیشتر است و برخی‌شان هم جدیدتر بوده و عوارض کمتری دارند. حال وقتی این آفت‌کش‌ها وارد محیط زیست می‌شوند، تحت تاثیر محیط زیست، نور خورشید، آب و ... قرار گرفته و ممکن است یا تخریب شوند یا بشکنند و به ترکیبات دیگری تبدیل شوند که ممکن است از ترکیب اولیه هم سمی‌تر باشد. بنابرین با تعداد بسیار زیادی از ترکیبات سروکار داریم که اگر خاک، آلایندگی هوا و ... را هم به آن اضافه کنیم، عملا تعداد ترکیبات آلوده بسیار زیاد می‌شود؛ بنابراین اگر بخواهیم تمام این موارد را در یک محصول کشاورزی آنالیز کنیم، عملا امکان پذیر نیست؛ نه‌تن‌ها در ایران، بلکه در دنیا هم اینگونه است. بر همین اساس کشور‌ها یکسری قوانینی را در این زمینه تدوین می‌کنند؛ به طوری که باتوجه به محصول کشاورزی‌شان و با توجه به نوع آفتی که در منطقه‌شان وجود دارد، یکسری سموم آفت‌کش را تعیین می‌کنند تا از آنها استفاده کنند. از طرف دیگر کشور‌ها محصولات وارداتی هم دارند. در نتیجه مقررات‌شان را به کشور مبداء هم اعلام می‌کنند که مثلا از این سموم نباید استفاده کنید.
چرایی عودت برخی محصولات کشاورزی صادراتی ایران
شکوری درباره علت برگشت خوردن چند محصول کشاورزی صادراتی ایران، گفت: حال اتفاقی که افتاده این بوده که به عنوان مثال کشوری مانند روسیه قوانین و مقرراتش را در زمینه سموم و آلاینده‌های محصولات کشاورزی تغییر داده و ظاهرا این موضوع را به اطلاع هم رسانده است. حال در مقررات جدیدش چند سم را اضافه و اعلام کرده است که از این به بعد نباید در محصولات کشاورزی که به روسیه صادر می‌شوند، این سموم وجود داشته باشند. درحالیکه همان سموم ممکن است در یک کشور دیگر استفاده شوند و حد مجاز برایشان تعیین شده باشد. اتفاقی که برای ما رخ داده، این است که محصول ما به کشور‌های مقصد رفته، اما از سمومی در محصولات استفاده شده که کشور مقصد آن را منع کرده و به ما هم اطلاع داده‌اند، اما متاسفانه ما اقدامی انجام نداده‌ایم.
وی تاکید کرد: باید توجه کرد که در کشور از نظر تکنیک و امکان آنالیز سموم، خوشبختانه هم در بخش دولتی و هم در آزمایشگاه‌های بخش خصوصی امکان آنالیز و پایش وجود دارد، اما متاسفانه یک ناهماهنگی و بی‌اطلاعی ایجاد شده و این اتفاق رخ داده است؛ بنابراین سمی که در این محصولات استفاده شده، طبق قوانین کشور مقصد مجاز نبوده است. در حالی که ممکن است همین سم در کشور دیگری حد مجاز داشته باشد و مشکلی برای صادرات محصول ایجاد نشود. به عنوان مثال در زمینه یک سم به خصوص در کشور ما اعلام می‌شود که حد مجاز استفاده از آن ppb ۵۰ است، اما روسیه به کل اعلام می‌کند که این سم نباید در محصول وجود داشته باشد. یعنی اگر ما آن سم را در محصولی مانند پسته به میزان ppb ۴۰ پیدا کنیم، از نظر استاندارد‌های کشور مجاز است، اما روسیه باتوجه به استاندارد‌های خودش این را نمی‌پذیرد.
استفاده داخلی محصولات برگشت‌خورده؛ مضر است؟
شکوری درباره برخی اظهارات مبنی بر استفاده از محصولات کشاورزی برگشت خورده در کشور، گفت: ابتدا باید توجه کرد که در قوانین کشور‌ها برای هر سم و آلاینده‌ای یکسری حدود مجاز قرار داده شده است که باتوجه به سن جنس، قد و وزن افراد و باتوجه به مطالعات ارزیابی خطری که در دنیا انجام شده، مشخص شده‌اند. بر این اساس این نتیجه حاصل شده که اگر آلاینده یا سمی در یک حد مشخص در مواد غذایی وجود داشته باشد، در دراز مدت خطری برای افراد ندارد. البته در غلظت مورد اشاره در کوتاه مدت خطر حادی نمی‌تواند ایجاد کند، بلکه نگرانی ما برای درازمدت و بروز بیماری‌هایی مانند سرطان و اختلالات هورمونی به ویژه در بانوان است. حال اگر مقادیری زیر حد مجاز از این آلاینده‌ها در مواد غذایی مصرف شود، در دراز مدت آسیب‌رسان نخواهد بود. حال اگر مقادیر بیش از حد مجاز باشد و طی سالیان دراز مصرف شود، می‌تواند از نظر تئوری آسیب‌رسان باشد.
وی تاکید کرد: اگر هم آلاینده یا سمی در یک محصول بالاتر از حد مجاز باشد، سازمان غذا و دارو ورود می‌کند، بعد به وزارت جهاد کشاورزی اعلام می‌شود و این وزارتخانه باید اقدامات لازم را انجام دهد.
لزوم شناسه‌گذاری مزارع و محصولات کشاورزی برای رهگیری آنها
شکوری گفت: متاسفانه در این حوزه یک حلقه مفقوده مهم داریم که بار‌ها هم این موضوع را مطرح کرده‌ایم؛ باید مزارع ما شناسه‌دار شوند. حلقه مفقوده ما همین موضوع است. اگر محصولات کشاورزی ما شناسه‌دار شوند، اتفاق بسیار خوبی رخ می‌دهد؛ اول اینکه کشاورز می‌داند که محصولاتش رصد می‌شوند و در نتیجه به صورت خودخواسته هر سمی را استفاده نمی‌کند، سم قاچاق استفاده نمی‌کند و ... در عین حال می‌توان برای شناسه‌ها نرم‌افزار موبایلی داشت و با این نرم‌افزار محصول را رهگیری کرد. از سوی دیگر وقتی هم که ما محصول را آنالیز می‌کنیم و اعلام کنیم که فلان کد شناسه آلودگی دارد، مردم آگاه می‌شوند و شفاف‌سازی عمومی انجام می‌شود و این بهترین کنترل است.
وی گفت: پاسخ این سوال که آیا می‌توانیم از سموم و آفت‌کش‌ها در محصولات کشاورزی استفاده نکنیم؟، منفی است. چراکه این موضوع امکان‌پذیر نیست. زیرا در آن صورت آفت‌ها مواد غذایی را از بین می‌برد و نه فقط کشور ما بلکه دنیا دچار گرسنگی می‌شود و این امکان‌پذیر نیست. کاری که باید انجام دهیم، این است که باید یک مدیریت یکپارچه و کامل آفات از مزرعه تا سفره داشته باشیم. مزارع باید کددار شوند که این اقدام وظیفه وزارت جهاد کشاورزی است. در وهله اول وزارت جهاد کشاورزی باید کشاورز را آموزش دهند. کشاورز مقصر نیست که از سموم استفاده می‌کند. زیرا تمام زندگی کشاورز محصول اوست؛ بنابراین کشاورز باید آموزش ببیند. در وهله دوم باید از سموم قاچاق جلوگیری شود، از سموم نوظهور و جدیدی استفاده کنیم که بعد از مدتی از بین رفته و تجزیه می‌شوند. بعد از این اقدامات و قبل از اینکه محصول از سوی مردم مصرف شود، وزارت بهداشت باید ورود کند و محصول را آنالیز کند. در اینجا ما باید یک صحه‌گذاری کنیم که آیا در طول زنجیره شرایط و استاندارد‌ها رعایت شده‌اند یا خیر؛ بنابراین وزارت بهداشت در انتهای این زنجیره قرار دارد. اکنون شناسایی شده که مثلا محموله فلفل دلمه‌ای آلوده بوده است، حال نمی‌توان کاری کرد و نمی‌شود آنها را به مردم داد تا مصرف کنند؛ بنابراین این اقدامات نوعی فرآیند است که باید یک همکاری بین‌بخشی برای انجام آنها وجود داشته باشد و دولت باید برای هماهنگ کردن وزارتخانه‌ها در این زمینه ورود کند و اعتباری برای کدگذاری مزارع دیده شود.
شکوری گفت: در عین حال ما در طول زنجیره هم مشکل داریم. به عنوان مثال محصول کشاورزی برای مدتی انبار می‌شود. گاهی اوقات می‌بینیم در داخل انبار، دلال برای نگهداری از محصول از سم استفاده می‌کند و از سم قاچاق هم استفاده می‌کند. این موارد را هم باید کنترل کنیم.
وی تاکید کرد: بنابراین ما در ایران خوشبختانه توان آنالیز سموم و آفات کشاورزی، فلزات سنگین و ... را داریم و می‌توانیم آنالیز‌ها را انجام دهیم، با این حال باید در اجرا و در طول زنجیره هم درست اقدام کنیم. در عین حال وقتی داریم بازار‌های هدف را برای صادرات محصولات کشاورزی شناسایی می‌کنیم، باید قوانین و پروتکل‌هایشان را هم بگیریم و استانداردهایشان را مورد توجه قرار دهیم و بر اساس مقررات آنها محصول کشاورزی به کشورشان صادر کنیم.
شکوری گفت: باید توجه کرد که در ایران هم استاندارد‌هایی که از سوی سازمان ملی استاندارد ایران در زمینه فلزات سنگین، سموم آفت کش و ... در محصولات کشاورزی تدوین شده، با استاندارد‌های بین‌المللی برابری می‌کند، اما بحث ما استاندارد نیست، بلکه اجرای استاندارد است. به عنوان مثال در زمینه خیار استاندارد ما تدوین شده است،، اما آیا این استاندارد عملا به اجرا در می‌آید یا خیر، موضوع دیگری است. ما در بسیاری از استاندارد‌ها با کشور‌های پیشرفته مشترکیم، اما در اجرا مشکل داریم. مقدمه بهبود اوضاع هم شناسه‌گذاری محصولات و مزارع است تا بتوانیم محصولات را رصد کرده و سیستم هشدار قوی داشته باشیم.
وی افزود: کارشناسان وزارت جهاد کشاورزی هم باید در کنار کشاورز و در مزرعه حضور داشته باشند. متاسفانه یکسری از فلفل دلمه‌هایی که از روسیه برگشت خورده‌اند، گلخانه‌ای بودند. یعنی نظارت بیشتری روی آنها بوده، پس جای تعجب دارد؛ بنابراین مشکل ما در این حوزه در اجراست. باید یک برنامه جامع و کامل از مزرعه تا سفره تدوین شده و اجرا شود.
