تغییر سالانه دما در مناطق بزرگ خشک در مقایسه با سطوح اقیانوس‌های همسایه منجر به شکل‌گیری پدیده "مونسون" می‌شود که برگرفته از واژه موسم بوده و در زبان عربی به معنای فصل است. اما در تعریف سنتی، مونسون تابستانه هند به بارش در ماه‌های ژوئن، جولای، آگوست و سپتامبر گفته می‌شود.
اینطور نیست که پدیده موسوم به "مونسون" یا همان سامانه بارشی همه ساله بوقوع بپیوندد بلکه تنها در سال مشخصی تحت شرایط خاصی رخ می‌دهد که به گفته کارشناسان دلیل آن اثر دینامیکی هوا است.
به گزارش ایسنا، در واقع در فصل تابستان، ایران در شرایط پرفشار قرار می‌گیرد و این حالت از صعود هوا جلوگیری می‌کند، به همین دلیل در مناطقی مانند بندرعباس و چابهار هوا شرجی می‌شود، اما بارشی رخ نمی‌دهد.
در عوض در برخی سال‌ها شرایط دینامیکی جو تغییر می‌یابد و از حالت پرفشار عقب‌نشینی می‌کند. در این هنگام هوا حالت صعودی پیدا می‌کند و باران تابستانی موسمی رخ می‌دهد. البته نمی‌توان گفت که باران موسمی در ایران غیر منتظره است، بلکه جزو ویژگی‌های ایران به‌شمار می‌رود.
فارغ از شکل‌گیری سامانه‌های بارشی در فصل تابستان که خود موضوع جداگانه‌ای است این پرسش مطرح می‌شود که آیا بارش‌های تابستانه موسوم به پدیده مونسون در تغذیه سفره‌های زیرزمینی(آبخوانها) و در نتیجه کاهش اثرات مخرب پدیده خشکسالی اثرگذار خواهد بود؟
پاسخ به این پرسش را در گفت‌وگو با عضو هیات مدیره شرکت سهامی آب منطقه‌ای مرکزی و کارشناس ارشد مدیریت منابع آب جویا می‌شویم.
سیدجلال شاهرخ در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به اینکه تمام اتفاقات در حوزه آب در حوضه‌های آبریز شکل می‌گیرند، در یک تعریف ساده اظهار کرد: یک حوضه آبریز به مجموعه نقاط هندسی یا بخشی از اراضی اطلاق می‌شود که با توجه به شیب و شکل زمین، آبهای حاصل از بارش در آن مجموعه نقاط، به پست‌ترین مکان موجود در پهنه که قاعدتا یک رودخانه یا زهکش طبیعی خواهد بود، هدایت می‌شوند.
وی افزود: اساسا رفتار هر حوضه آبریز در هر منطقه تحت تاثیر شکل ظاهری و الگوی آبراه‌های موجود در آنها، جنس تشکیلات زمین شناسی، میزان و نوع پوشش گیاهی، ارتفاع عمومی از سطح دریا، وسعت و مساحت و میزان شیب عمومی آنها بوده و در نتیجه عملکردهای متفاوت را از خود نشان می‌دهند، ضمن اینکه برخی شاخصه‌های دیگر شامل نوع و میزان و همچنین پوشش زمانی و مکانی(پراکنش) بارش‌ها نیز در پیچیدگی رفتار حوضه‌ها تاثیر خواهند گذاشت.
این کارشناس ارشد مدیریت منابع آب در ادامه گفت: در مقیاس جهانی و ناحیه‌ای، الگوهای خاص و شناخته شده آب و هوایی از جمله همین پدیده مشهور به مونسون که در دو هفته اخیر پهنه وسیعی از غرب آسیا و بخش عظیمی از کشور را تحت تاثیر خود قرار داده است، به فراخور زمان و مکان و با توجه به میزان رطوبتی که سطح آبهای آزاد در اختیار دارد در صورت مهیا بودن شرایط دینامیکی انواع بارندگی‌ها را در سطوح حوضه‌های آبریز خلق می‌کنند.
وی بیان کرد: ضرورت توجه به مدیریت یکپارچه حوضه‌های آبریز موضوعی است که به لحاظ ابعاد وسیع و تاثیرگذار آن بر روی نحوه و سبک زندگی آحاد مردم، در سه دهه اخیر کانون توجه تمام متولیان آب و محیط زیست قرار گرفته است. برخی از ابعاد مهم در این موضوع شامل پرداختن به سیلاب‌ها و کنترل آن، توجه به تغذیه آبخوانها به صورت طبیعی و مصنوعی، توجه به نقش پوشش گیاهی در حفظ رطوبت خاک و جلوگیری از فرسایش با انجام عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری و در نهایت رسیدن به توسعه پایدار در هر حوضه آبریز، ضرورتی است که توجه به آنها بخش بسیار عمده از مشکلات مبتلابه را مرتفع می‌کند.
شاهرخ افزود: با این توضیحات برای اینکه از اصل سوال که تاثیر سیلاب و تغذیه منابع آب زیرزمینی اس، فاصله نگیریم، باید به این نکته توجه کرد که اصولا حرکت طبیعی سیلاب در مسیر رودخانه‌ها و آبراهه‌های طبیعی به دلیل بافت و ساختار درشت دانه در مصالح رودخانه‌ای، بهترین و موثرترین روش برای تغذیه آبخوان‌های آب زیرزمینی در هر منطقه محسوب می‌شوند. بنابراین هرگونه بارش که منجر به جریان آب در مسیرهای طبیعی شود بدون شک اثرات موثر خود را بر تغذیه منابع آب زیرزمینی در دشت‌ها خواهد گذاشت.
وی ادامه داد: در خصوص بارش‌های اخیر، از آنجا که نوع بارش‌ها بصورت نقطه‌ای و متمرکز بوده است و پوشش کامل در سطح حوضه‌های آبریز نداشته، طبیعی است که روان آب حاصل از اینگونه بارش‌ها به دلیل حجم بارش و تخلیه رطوبت موجود در سامانه، بیشتر ماهیت مخرب داشته و متاسفانه صرف نظر از شدت بارش‌ها که در برخی موارد در سطوح شهری یا دشت‌ها شکل گرفته، باید گفت که دخالت‌های انسان محور و یا طراحی‌های غیر اصولی در برخی سازه و ابنیه و عموما تجاوز به حریم رودخانه‌ها و آبراهه‌ها از عوامل بسیار شایع در شدت خسارات بوده است.
مدیر امور بهره‌برداری از سد الغدیر ساوه گفت: در خصوص سازه‌ها و ابنیه فنی متناسب با اهمیت و اثربخشی آنها، در طراحی‌ها این ابنیه توجه به سیلاب‌های محتمل با دوره برگشت ۲۵ ساله یا ۵۰ ساله و حتی تا ۵۰۰ ساله باید مد نظر قرار داده شود که عدم توجه به این موضوع در سازه‌های ساخته شده بر روی رودخانه‌ها و مسیل‌ها یا مجاور این گذرگاهها یکی از دلایل اصلی بروز خسارات مالی و جانی این حوادث بوده است. به طوری که براساس گزارشات اعلامی، یکی از دلایل بروز حادثه در صحن و سرای امام زاده داوود(ع) در حومه تهران، تعبیه و احداث پل با ابعاد نامناسب در مقایسه با دبی محتمل و در نتیجه مسدود شدن آن توسط یک دستگاه خودرو غرق شده بوده که متاسفانه منجر به بروز خسارات جانی غیر قابل جبران شد.
این کارشناس ارشد در مدیریت آب شاغل در شرکت سهامی آب منطقه‌ای مرکزی با اشاره به اینکه عموماً خارج شدن سیلاب از مسیر طبیعی خود به دلیل دخالت عوامل انسان ساز یا دخل و تصرفی که در رودخانه و حریم‌های آنان صورت گرفته بوده و کمتر عوامل طبیعی از جمله طغیان رودخانه در این امر دخیل بوده است افزود: به نظر می‌رسد در داخل حوضه‌های آبریز در برخی موارد به دلیل عدم رعایت اصول فنی و مهندسی از جمله عدم توجه به احتمال وقوع بارش‌های محتمل در دوره‌های برگشت و اصول هیدرولوژیکی و لحاظ آن در طراحی و ساخت ابنیه فنی مناسب، خسارت به بخش‌های مختلف را بوجود آورده است.
وی بیان کرد: تسطیح مسیل‌های قدیمی که محل عبور سیلاب‌هاست، تبدیل اراضی مسیر سیلاب به باغات، ساخت‌وسازهای غیرقانونی در حریم رودخانه و در نتیجه ایجاد مانع در مقابل روان آبها و همچنین برداشت شن و ماسه در زیر دست پل‌ها و سازه‌های موجود در مسیر رودخانه‌ها از جمله عواملی است که منجر به انحراف سیلاب از مسیر اصلی خود یا تغییر سطح اساس رودخانه‌ها شده و در نتیجه موجب تخریب ابنیه و سایر تاسیسات می‌شوند که نمونه‌های متعددی از آنها در پس از بروز هر سیلابی چهره نمایی می‌شود.
مدیر امور بهره‌برداری از سد الغدیر ساوه در خصوص مفید بودن سیلاب‌ها در تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی گفت: هرجا سیلاب در مسیر اصلی خود هدایت شده و عوامل انسانی مانع از انحراف آن از مسیر اصلی نشده‌اند در تغذیه منابع آبی زیرزمینی موثر بوده است. شاهد این مدعی نیز اثرات مفید و موثر هدایت آب در بارندگی‌های سال ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ در پایاب سد ساوه بود که به گواه پایش صورت گرفته در شبکه رفتارسنجی آب زیرزمینی در دشت ساوه مشاهده شد که علیرغم ۲۵ سال روند منفی و کاهش سطح آب زیرزمینی در آبخوان دشت ساوه، برای دوسال متوالی روند کاهشی متوقف و در چاه‌های مجاور رودخانه قره‌چای بالا آمدگی سطح آب به صورت مشهود صورت گرفته بود.
وی در ادامه گفت: صرفنظر از نحوه و الگوی خاص بارش‌های اخیر که به صورت نقطه‌ای و پراکنده عمل کرده است ولی در عین حال پس از این بارش‌ها در محدوده حوضه‌های آبریز و در نتیجه آن، روان شدن سیلاب در رودخانه‌های بالادست سدهای موجود، خوشبختانه در محل سدهای احداث شده در مناطق مختلف حوضه‌های آبریز کشور خبرهای خوبی مبنی بر کنترل و ذخیره سازی روان آبها شنیده می‌شود که در این میان سدهای کارون ۳ و کارون ۴ در خوزستان و سدهای درودزن، سلمان فارسی، رییس علی دلواری، ملاصدرا در فارس، کوثر، مارون در کهگیلویه و بویر احمد، زاینده رود در استان اصفهان و همچنین سد الغدیر ساوه که با اهداف کنترل سیلاب و افزایش بهره‌وری از آب احداث شده‌اند آب قابل ملاحظه‌ای را در این زمان از سال آبی دریافت شده است.
شاهرخ تصریح کرد: در صورت بروز بارندگی‌های فراگیر با بازه‌های زمانی مناسب در حوضه‌های آبریز، وجود سدها به عنوان بهترین محل برای ذخیره آب و جلوگیری از بروز هر گونه اثرات مخرب سیلاب‌ها، یک نیاز جدی در مدیریت حوادث خواهند بود.
به گزارش ایسنا، نتیجه اینکه اگر به طبیعت و منابع طبیعی دست درازی نکنیم و اجازه دهیم هر چیزی سر جای خود باشد قطعا شاهد اتفاقاتی نظیر اثرات مخربی که سیل اخیر بوجود آورد و موجب بروز خسارات جانی و مالی زیادی شد نخواهیم بود و از طرفی هدایت سیلاب از مسیر طبیعی خویش موجب افزایش دبی ورودی به سدها و حجم منابع آبی ذخیره سازی شده در دریاچه سدهای کشور خواهد شد.
