شهر ساوه که مرکزیت شهرستان ساوه از استان مرکزی را بر عهده دارد، در قسمت شمالی این استان و در مختصات جغرافیایی 35 درجه و دو دقیقه عرض شمالی و 50 درجه و 22 دقیقه طول شرقی و در سه راهی تهران- سلفچگان و همدان واقع شده است.
به گزارش ایسنا، منطقه مرکزی، ساوه یکی از شهرهای مشهور منطقه جبال در دوران اسلامی است که به دلیل قرارگیری بر مسیر ارتباطی شمال شرق به دارالخلافه بغداد مستمرا ایفای نقش کرده است. موقعیت ویژه این شهر در پیوندگاه مهمترین راه های کاروانی و نیز شرایط مساعد طبیعی از جمله دو رودخانه دائمی مزدقان و قره چای موجب شده تا پیروزمندانه از تحولات تاریخی گذر کرده و در کانون توجه جغرافی نویسان و مورخان قرار گیرد.
بافت تاریخی هر شهر به مثابه شناسنامه و گنجینه تاریخ و فرهنگ آن است و بی تردید بافت قدیم شهرها را میتوان حافظه تاریخی آنها به حساب آورد. در این میان، ساوه از نادر شهرهایی است که بافت تاریخی ارزشمند آن، آثار و بناهای مربوط به قرون اولیه اسلامی تا روزگار پهلوی را در خود حفظ کرده است.
به منظور معرفی بیشتر هویت تاریخی شهر هزار ساله ساوه در گفت‌وگویی با "مریم رحیم‌نژاد" کارشناس ارشد باستان شناسی از دانشگاه تهران که مولف کتابی در همین رابطه است بیشتر به تاریخ این شهر می پردازیم.
این باستان‌شناس گفت: اگرچه از تاریخ احداث شهر ساوه نمی توان به یقین سخن گفت، لیکن با مطالعه محوطه آسیاباد تردیدی نمی ماند که این شهر دست کم در عهد ساسانیان نیز رونق داشته است. فتح ساوه در سال 22 ﻫ .ق توسط سپاهیان اسلام نیز می تواند شاهدی محکم بر وجود آن در عهد ساسانی به شمار آید. بعلاوه با استناد به بقایای محوطه باستانی پیرامون مسجد جامع ساوه می توان دریافت که ساوه به هنگام شکل یابی در موقعیتی نزدیک به رودخانه و دریاچه قرار داشته است. وجود بنای ساسانی قیزقلعه در جنوب غرب ساوه و در محلی مشرف به دو رودخانه قرهچای و مزدقان(مزلقان) را میتوان به عنوان قرینه ای دیگر به صحت این ادعا محسوب داشت.
وی بیان کرد: با توسعه و گسترش تدریجی شهر به جانب شمال، بافت ساسانی تدریجا اهمیت خود را از دست داده است و به احتمال زیاد شیب زمین از شمال غرب به جنوب شرق و سیل گیر بودن قسمت جنوبی شهر را میتوان از دلایل تخریب محله های جنوبی آن به حساب آورد.
وی گفت: برای نمونه در منابع تاریخی آمده است در سال 1051 ﻫ .ق شدت سرازیر شدن سیل از رودخانه وفرقان آنچنان بود که تنها چند بنای تاریخی از جمله مسجد جامع آن باقی ماند و مناره آن هم متمایل شد. پس از این ویرانی، اهالی ساوه به اراضی مرتفع شمالی منتقل شدند. قرار گرفتن مسجد جامع سلجوقی در حاشیه جنوبی شهر فعلی مؤید آن است که این محدوده قطعا در دوره سلجوقی مسکونی بوده و بنابراین از آن به عنوان هسته اصلی شهر ساوه در قرون اولیه اسلامی میتوان نام برد که در گمانه های حفر شده در محوطه اطراف این مسجد بقایای دیوار چین های مربوط به حصار کهن شهر نیز بدست آمده است که وجود حصار دفاعی پیرامون شهر را به اثبات می رساند.
رحیم‌نژاد افزود: در نتیجه این پژوهش مشخص شد که هسته اولیه شهر در محدوده جنوبی آن شکل پذیرفته و در قرون میانی (5 تا 9 ﻫ .ق) بر پیرامون مسجد جامع سلجوقی توسعه یافته است. همچنین مشخص شد که به روزگار صفوی شهر ساوه به جانب شمال و در دوران قاجار نیز شهر به سمت شمال غرب گسترش داشته است.
وی ادامه داد: منابع تاریخی بر رونق و وسعت شهر ساوه در قرون اولیه اسلامی گواهی داده و آن را یک بلده اسلامی نامیده اند. اطلاعات مکتوب ما از ساوه بیشتر از قرن دوم هجری به بعد است. به نظر می رسد این شهر در دوران اسلامی بخصوص از قرن چهارم تا اوایل قرن هفتم که مورد حمله مغول قرار گرفت، دوره درخشانی داشته است. متون و منابع تاریخی در این دوران مکررا به نقش ارتباطی این شهر، پرورش شتر و حضور شتربانان ماهر آن، مسجد جامع و کتابخانه این شهر اشاره کرده‌اند.
وی گفت: در قرن چهارم هجری رونق شهر ساوه به دلیل نزدیکی به ری (پایتخت آل بویه) بیشتر شد و در دوره سلجوقیان به اوج خود رسید. این اهمیت تا پایان دوره خوارزمشاهی نیز ادامه یافت به گونهای که بسیاری از وزیران حکومتی در این دوره ساوجی بودهاند. عمادالملک ساوجی وزیر با تدبیر و دانشمند سلطان جلالالدین خوارزمشاه از آن جمله است که در جریان حمله مغول جان خود را از دست داد. آنگونه که از متون تاریخی برای مثال کتاب زبده‌التواریخ بر میآید ساوه در دوران اسلامی بویژه دوره سلجوقی محل اقامت شاهان و شاهزادگان و افراد مهم حکومتی و منزلگاه سپاهیان نیز بوده است. همچنین در این دوره شهر ساوه از جمله ضرابخانه های فعال حکومتی بوده که در آن سکه ضرب می شده است.
وی افزود: به روزگار ایلخانیان، ساوجیان همچنان در مقامات و مناصب دیوانی حضور یافتند. از بزرگان این دوره امیرنظامالدین یحیی ساوجی و خواجه سعدالدین ساوجی وزیر هنرپرور غازان خان بوده اند. در این دوره ساکنان ساوه به گونه ای صنعت قالیبافی را رونق بخشیدند که قالی های ابریشمی ساوه اهمیت خاصی یافت. همچنین هنرمندان این شهر موفقیت های سفالگران قبل ساوه ای را استمرار بخشیدند.
این کارشناس باستان‌شناسی در ادامه بیان کرد: در قرن نهم و دهم هجری ساوه محل رشد و نمو شخصیت‌هایی نظیر قاضی مسیح الدین عیسی مشهور به مسیح ساوه ای و مولانا ظریفی مشهور به ظریفی ساوجی بود که در معرفی و شهرت این شهر ایفای نقش کرده‌اند.
وی گفت: در دوره صفویان نیز شهر ساوه نه تنها از نظر ارتباطی اهمیت یافت، بلکه همچنان شکارگاه پادشاهان و منزلگاه سپاهیان نیز بوده است. امتیاز ارتباطی شهر ساوه سبب می شد در راهبرد ملی صفویان جایگاه ویژه‌ای را نصیب خود سازد. بدین سبب مجددا به روزگار شاه عباس اول رو به آبادانی گذاشت و مساجد، کاروانسراها، راه ها، رباط های میان راهی، بازار سرپوشیده و بناهای متعددی در آن احداث شد.
وی بیان کرد: استمرار رونق ضرابخانه های شهر ساوه در عصر صفویان نیز گواهی بر جایگاه مهم سیاسی این شهر است. همچنین در این دوره شهر ساوه از املاک خاصه شاهی به شمار می آمد و در سال 1015 ﻫ .ق حاکم نشین بوده است. آنگونه که سیوری آورده است ساوه یکی از مراکز بافت منسوجات و قالی در عصر صفویه بوده و دون خوئان ایرانی در سال 1007 ﻫ .ق ساوه را در ردیف مراکز تولید ابریشم می نویسد.
به گفته این باستان‌شناس، مشروح مطالب فوق در قالب کتابی تحت عنوان «شهر ساوه در دوران اسلامی(بافت تاریخی و آثار معماری)» و دو مقاله علمی- پژوهشی تحت عنوان «بازیابی ساختار فضایی شهر تاریخی ساوه با تکیه بر آثار معماری و شواهد باستانشناسانه» و «ساوه در گذر زمان (تحولات تاریخی شهر ساوه با اتکاء به منابع مکتوب)» به رشته تحریر و تألیف در آمده است.
وی با توضیح فصل اول این کتاب که به رشته تحریر درآورده است، گفت: فصل اول شامل کلیات و پرسش های پژوهش است. در فصل دوم بسترهای شکل یابی شهر ساوه مورد مطالعه قرار گرفته است که خود شامل دو بخش بسترهای جغرافیایی و بسترهای تاریخی (توضیحاتی در رابطه با ایالت جبال، وجه تسمیه ساوه، ساوه در متون و منابع اسلامی، ساوه از دیدگاه سیاحان و سفرنامه نویسان و...) است. در فصل سوم به تحولات تاریخی شهر ساوه در دوران اسلامی پرداخته شده است که در این فصل هم وضعیت شهر ساوه در دوره قبل از اسلام بر اساس منابع مکتوب و شواهد باستانشناسانه بررسی شده و هم تحولات تاریخی شهر در دوره اسلامی تشریح شده است، که کلیه حوادث تاریخی شهر ساوه و میزان اثرگذاری آنها بر شهر در جداولی بر اساس ترتیب زمانی تنظیم شده است.
رحیم‌نژاد بیان کرد: در فصل چهارم، فضاهای شهری و عناصر شاخص معماری ساوه مورد مطالعه قرار گرفته است که بخش فضاهای شهری شامل دیوار دفاعی، محلات شهری، شبکه های ارتباطی، بازار و سیستم های نامحسوس شهری (شامل تأسیسات آبرسانی و سیستم دفع آبهای سطحی و فاضلاب شهری) می شود و در بخش فضاهای معماری، بناها و فضاهای معماری ساوه در پنج دسته بناهای مذهبی، بناهای عام المنفعه، بناهای مسکونی، بناهای تشریفاتی، بازار و فضاهای تجاری مورد تقسیم بندی و تشریح قرار گرفته اند که مشخصات و جزئیات تمامی آثار مطالعه شده در جداولی مستندسازی شده‌اند. فصل پنجم به تحلیل و نتیجه گیری و پیشنهادات اختصاص یافته که کلیه اطلاعات بناها و فضاها بر اساس متغیرهایی مانند کاربری بناها، توزیع زمانی(گاهنگاری)، موقوفه بودن و ... تحلیل و به سنجش کیفی و کمی متغیرهای تحقیق پرداخته شده است. بخش ضمایم کتاب نیز شامل کلیه نقشه‌ها، جداول و تصاویر است.
وی بیان کرد: در پژوهشهای مذکور تلاش شده تا روند شکلیابی و توسعه شهر مورد مطالعه قرار گیرد. در نیل به این هدف، تحولات شهر در دورههای مختلف، تأثیر رویدادهای تاریخی بر بافت تاریخی آن، ویژگیهای معماری و تزئینی بناها و دوره یا دوره های رونق شهر مورد مطالعه قرار گرفتهاند.
به گفته رحیم‌نژاد، پژوهشهای فوق بر دو روش میدانی و کتابخانهای استوار هستند. در تحقیقات کتابخانهای کلیه منابع مکتوب از جمله متون تاریخی مرتبط با شهر ساوه مورد مطالعه قرار گرفتهاند. که در این بخش بالغ بر 300 منبع استفاده شده است. در بررسیهای میدانی، سعی شد تا اطلاعات مرتبط با کلیهی بناهای تاریخی بافت قدیم شهر در فرمهای مخصوصی جمعآوری شود و ضمن مستندسازی این آثار، با مراجعه به دستگاههای اداری ذیربط سایر اطلاعات مورد نیاز مرتبط با پژوهش بدست آید. آنگاه کلیه اطلاعات میدانی را در جداول و نمودارهای متعدد تجزیه و به مقایسه و تحلیل آنها پرداخته شده است.
وی بیان کرد: تهیه نقشه و تصویر در جهت مستندسازی بناها نیز با حمایت اداره کل میراث فرهنگی استان مرکزی و شهرستان ساوه و مردم ساوه انجام شد .
