امیر سرتیپ دوم ابوالفضل هاشمی
 مدیر تعدادی از بیمارستان های خصوصی و دولتی تهران

خود مراقبتی، گام اول سلامت است.
گام اول سلامت، همین است که ما یاد بگیریم خودمان از خودمان مراقبت کنیم. بین ۶۵ تا ۸۵ درصد از مراقبتهایی که به سلامت ما منجر می شود محصول همین خود  مراقبتی هاست یعنی فعالیتهایی که خود یا خانواده هایمان برای حفظ یا ارتقای سلامتمان، پیشگیری از ابتلای مان به بیماری، درمان بیماری مان یا کاهش عوارض ان انجام می دهیم .بین اعضای خانواده، معمولا مادران مهمترین نقش مراقبتی را بر عهده دارند.
تعاریف
افتراق بین سه واژه خود مراقبتی، خود مدیریتی و خود اتکایی بسیار مهم است.
خود مراقبتی: به مسئولیت پذیری افراد در مقابل سلامت خود از طریق اتخاذ سبک سالم زندگی، تدبیراندیشی جهت جلوگیری از رخداد حوادث و بیماری ها، نگهداری و استفاده از داروهای بدون نسخه در بیماری های جزئی و مراقبت بهینه بیماریهای مزمن اطلاق می شود.
خود مدیریتی: خود مدیریتی به مسئولیت پذیری و مشارکت افراد مبتلا به بیماری های مزمن در تصمیم گیری های آگاهانه بالینی، همکاری با افرادی که مراقبت از سلامت آنان را برعهده دارند، به حداقل رساندن و تاثیر بیماری بر وضعیت عملکردی، عواطف و ارتباطات بین فردی و همچنین پایش و مدیریت علائم و نشانه های بیماری برای به حداقل رساندن دفعات و عواقب حملات تشدید بیماری اطلاق می گردد.
خود اتکایی: به توانایی و اعتماد به نفس فرد برای حفظ استقلال، انجام امور روزمره و دستیابی به اهداف زندگی با حداقل وابستگی به دیگران گفته می شود.

محتوای خود مراقبتی:
محتوای خود مراقبتی را می توان بر حسب گروه هدف، نیازهای خاص آنها و راه های مختلف برآورده ساختن نیازها تغییر داد. برای مثال، می توان برنامه خود مراقبتی برای مدیریت بیماری دیابت در بزرگسالان، کاهش اعتیاد در جوانان و... طراحی نمود و در آن برنامه از روش ها یا غالب های گوناگون بهره برد.
عاملیت خود مراقبتی:

یک شایستگی اکتسابی چند بعدی است که به معنای قدرت و قابلیت مورد نیاز هر فرد برای برآورده ساختن نیازهای مداوم فردی به خود مراقبتی است به گونه ای که با مراقبت از خود، بر فرآیندهای حیاتی اش تنظیم شده، یکپارچگی و عملکرد انسانی اش حفظ شده ارتقا یافته و تندرستی اش نیز افزایش یابد. با ایجاد عاملیت خود مراقبتی از یک سو و تقاضای خود مراقبتی از سوی دیگر، می توان انتظار داشت که رفتار خود مراقبتی در فرد شکل بگیرد یا به زبان ساده تر هر یک از افراد برای انجام رفتار خود مراقبتی باید بخواهند و بتوانند عاملیت خود مراقبتی را انجام دهند و عوامل زمینه ای نیز باید برای این موضوع مساعد باشند.

انواع خود مراقبتی:
انواع خود مراقبتی را می توان در چهار گروه کلی زیر طبقه بندی نمود:
۱. خود مراقبتی برای حفظ سلامت
۲. خود مراقبتی در ناخوشی های جزئی
۳. خود مراقبتی در بیماری های مزمن
۴. خود مراقبتی در بیماریهای حاد
خود مراقبتی برای حفظ سلامت:
مطالعه ای در سال ۱۳۸۲ نشان داد که بخش عمده سالهای از دست رفته عمر در کشور ما به سبب مرگ زودرس و معلولیت ناشی از حوادث، بیماریهای روانی و اختلالات رفتاری و بیماری های قلبی است.کاهش بار این بیماریها قطعا» مستلزم سطح آگهی مردم و تغییر رفتار سلامت آنهاست.

خود مراقبتی در بیماریهای جزئی:
بخش عمده ای از بیماریها را بیماری های جزئی تشکیل می دهند، بیماریهایی که در مدت کوتاه بدون درمان یا با درمانهای خانگی ساده بهبود می یابند. مطالعه ای در انگلستان نشان داد که حدود ۲۰ درصد از مراجعات به پزشکان و مراکز درمانی، مربوط به همین بیماریهای جزئی است در حالیکه بخش عمده ای از این بیماریها توسط خود مردم قابل مراقبت است. در این موارد، ارائه اطلاعات کیفی مکتوب در ویزیتها می تواند از ویزیتهای مجدد و بستری های بیمارستانی پیشگیری نماید. طبق آمار شبکه سلامت انگلستان، نزدیک به دو سوم مشاوره های پزشکان عمومی که منجر به تجویز دارو می شود، بدون دارو یا با استفاده از داروهای بی نیاز به نسخه پزشک قابل درمان است. توصیه های خود مراقبتی در چنین مواردی می تواند مردم را توانمند کند تا به طور مناسبی مشکل خود را حل کنند و از دریافت غیر ضروری دارو اجتناب نماید.
آموزش همگانی سلامت و ارائه منابع اطلاعاتی قابل اعتماد برای خود مراقبتی در بیماری های جزئی می تواند دست کم جلوی یک پنجم از مراجعات پزشکی بی مورد را بگیرد. در تحقییقات انجام شده در کشورهای توسعه یافته مبلغ صرفه جویی شده در نظام سلامت صرفا» از همین منظر سالانه ۹۶ میلیارد دلار است. اگر صرفه جویی های ناشی از عدم نیاز از غیبت کار برای مراجعه به پزشک و کاهش هزینه های حمل و نقل را هم به عدد فوق بیافزاییم صرفه جویی نهایی بسیار بزرگتر خواهد بود.

خود مراقبتی در بیماریهای مزمن:
بیماریهای مزمن بعنوان چالش اصلی نظام های سلامت در قرن ۲۱ مطرح شده است امروزه، اپیدمی بیماری های غیر واگیر، مسئول ۶۰ درصد از موارد مرگ و میر در جهان است حدود ۸۰ درصد از مراجعات سرپایی در کشورهای توسعه یافته و ۷۵ درصد از هزینه های نظام سلامت در امریکا مرتبط با بیماریهای مزمن است که تخمین زده شده که تا سال ۲۰۳۰، بروز بیماری های مزمن در جمعیت بالای ۶۵ سال این کشور، بیش از دو برابر خواهد شد.
امروزه پاسخ گویی به این حجم از خدمات مورد انتظار در مراقبت بیماری های مزمن، اولویتی کلیدی برای بخش سلامت محسوب می شود و حمایت از خود مراقبتی در بیماری های مزمن، جزئی اساسی از این کار است. یافته های پژوهشی نشان داده است که خود مراقبتی در بیماری های مزمن می تواند تا حد زیادی استفاده از منابع نظام ارائه خدمات سلامت را کاهش دهد، بطوریکه نتیجه آن،۴۰ درصد کاهش در مراجعه به پزشکان عمومی،۱۷ درصد کاهش در مراجعه به پزشکان متخصص،۵۰ درصد کاهش مراجعه به مراکز اورژانس، ۵۰ درصد کاهش در بستری بیمارستانی و ۵۰ درصد کاهش در روزهای غیبت از کار خواهد بود.
مزایای آموزش های خود مراقبتی در بیماری های دیابت، آسم و سایر بیماریهای مزمن نیز به طور معناداری، به اثبات رسیده است مطالعات متعددی نشان داده اند که خود مراقبتی مهمترین شکل مراقبت اولیه است هم درکشورهای توسعه یافته و هم در کشورهای در حال توسعه برای مثال مبتلایان به دیابت بطور متوسط در طول یک سال حدود ۳ ساعت با یک متخصص بهداشتی در تماس اند و ساعات باقیمانده سال  را با استفاده از همان توصیه هایی که در آن سه ساعت گرفته اند یا با استفاده از مهارتهای خود مراقبتی می گذرانند.