حال سفره های زیرزمینی آب شهرستان زرندیه و دشت های منطقه مساعد نیست و همین که سالانه تا حدود ۹۰ سانتیمتر سطح آب در این منطقه کاهش می یابد و هیچ حوزه آبریز فرادستی هم ندارد، وقوع رخدادهایی چون فرونشست، خشکی باغات و مزارع و حتی کمبود آب آشامیدنی در سالهای آینده را محتمل کرده است.
مدیر سابق پژوهشکده مهندسی هیدرولیک و محیط های آبی موسسه تحقیقات آب ایران در گفت و گو با ایرنا، خطراتی که به دلیل کم بارشی، فقر سفره های زیرزمینی آب و برداشت بی رویه و در نهایت فرونشست دشت های شهرستان زرندیه همچون بسیاری از دشت های کشور را تهدید می کند، تحلیل و بررسی و راهکارهایی نیز در این خصوص ارائه نمود.
«یوسف خلج امیرحسینی» که اصالتا اهل شهرستان زرندیه است و سالها در حوزه منابع آب فعالیت های اجرائی و مطالعاتی دارد در این خصوص گفت: با توجه به اهمیت پدیده فرونشست و آسیب های برگشت ناپذیر آن بر سفره های آب زیرزمینی و همچنین وسعت این پدیده به ویژه بر تعداد قابل توجهی از دشت های کشور از جمله شهرستان زرندیه لازم است علاوه بر دانستن ماهیت فرونشست، دلایل آن هم بررسی شود تا بتوان به راهکاری عملیاتی و پیشگیرانه دست یافت.
وی اظهار داشت: بر اساس تعریف یونسکو، فرونشست عبارت است از فرو ریزش و یا نشست سطح زمین که به دلایل متفاوتی در مقیاس بزرگ روی می دهد و به طور معمول این اصطلاح به حرکت قائم رو به پایین سطح زمین اطلاق می شود که می تواند با اندک حرکت افقی همراه باشد اما باید تاکید کرد که این تعریف پدیده هایی همچون زمین لغزش ها به دلیل اینکه حرکت آنها دارای جهت افقی قابل توجه است و همچنین نشست در خاک های دستی که مکانیزم متفاوتی دارد را شامل نمی شود.
این کارشناس امور آب و خاک در خصوص دلایل ایجاد فرونشست نیز، گفت: عوامل مختلفی مانند انحلال، آب شدگی توسط یخ ها و تراکم نهشته ها، حرکت آرام زمین و خروج گدازه و یا عملیات انسانی مانند معدن کاری و برداشت آب زیرزمینی و نفت می توانند در پیدایش فرونشست زمین دخیل باشند.
خلج امیرحسینی اظهار داشت: در مورد دشت های کشورمان نیز به گفته کارشناسان، برداشت بیش از حدمجاز از منابع آب زیرزمینی، ضخامت لایه رسوبی و ویژگی های مهندسی رسوبات از عوامل اصلی بروز فرونشست هستند که در این میان برداشت بیش از حد مجاز آب های زیرزمینی که نتیجه مدیریت ناصحیح منابع آب و از سوی دیگر هدر رفتن حجم عظیمی از این ماده حیاتی به دلایلی از قبیل نادرست بودن شیوه های کشاورزی، مصارف صنعتی و شهری و به طور کلی «مصرف نامتناسب» است، زمینه ساز اصلی رخداد فرونشست محسوب می شود.
مدیر سابق پژوهشکده مهندسی هیدرولیک و محیط های آبی موسسه تحقیقات آب ایران، عمده ترین آسیب های ناشی از فرونشست را مواردی از قبیل تغییر ناهمسان در ارتفاع و شیب رودخانه ها و آبراهه ها و سازه های انتقال آب، شکست و یا بیرون زدگی لوله جدار چاه ها در نتیجه تنش های تراکمی ناشی از تراکم آبخوان ها، پیشروی امواج در مناطق پست ساحلی، کاهش برگشت ناپذیر تمام یا بخشی از مخزن آب زیرزمینی و در نتیجه از بین رفتن یا کاهش تخلخل مفید نهشته ها، کاهش بازدهی یا ایجاد تخریب در شریان های حیاتی و سازه های مهم، کاهش میزان نفوذپذیری سطحی و پیرو آن گسترش پهنه های بیابانی و تغییر در توپوگرافی و توسعه دشت سیلابی و پیشروی سفرهای آب شور به سمت آبخوان های شیرین و کاهش کیفیت آب عنوان کرد.
به گفته او، زیانبارترین اثر فرونشست در حوزه کشاورزی قابل درک است زیرا در اثر افت سطح آب و فرونشست سطح زمین، خُلل و فُرج لایه هایی که قبلا آبدار بودند مسدود و به صورت فشرده در می آیند که این امر موجب می شود در سال های آینده حتی با تزریق آب و چندین برابر شدن میزان نزولات جوی، آب در لایه های آبدار نفوذ نکند و بصورت روان آب در سطح زمین جاری می شود که به این پدیده «مرگ آبخوان» گفته می شود.
پدیده فرونشست در شهرستان زرندیه و فقر منابع مطالعاتی
خلج امیرحسینی در مورد وضعیت دشت های شهرستان زرندیه و خطر فرونشست زمین در این مناطق، اظهار کرد: در مذاکراتی که با مسئولان محلی از جمله دفتر مطالعات آب منطقه ای استان مرکزی داشتم، باید گفت که تاکنون و به طور مشخص مطالعات پروژه و برنامه ای در این خصوص صورت نگرفته است.
وی افزود: شاید در این مرحله به منظور کسب اطلاعات بیشتر تنها بتوان به مطالعات فرونشست و نقشه تهیه شده از سوی سازمان زمین شناسی کشور با عنوان پهنه بندی فرونشست در کشور با مقیاس یک، یک میلیونم اشاره نمود.
به گفته این کارشناس، با توجه به توضیحات و شرایطی که در خصوص نحوه وقوع پدیده فرونشست در یک منطقه و علل این رخداد ارائه شد، بدیهی است دیر یا زود شاهد این فاجعه در منطقه زرندیه خواهیم بود چرا که طبق آمار و اطلاعات موجود، متوسط بارش منطقه بر اساس داده ها امسال ۱۹۰ میلیمتر و میزان آن در سال بارشی گذشته نیز ۳۰۸ میلیمتر بوده است که نشان از کاهش بیش از۴۰ درصدی دارد.
وی اضافه کرد: همچنین میانگین بارندگی درازمدت در شهرستان زرندیه ۲۱۰ میلیمتر است در حالی که امسال میزان بارش ها در مقایسه با آمار بلندمدت ۱۲ درصد کاهش نشان می دهد.
خلج امیرحسینی اظهار داشت: این در حالیست که در ۴۰ سال اخیر شهرستان زرندیه با کمبود دست کم یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون مترمکعب کسری مخرن در حوزه آب روبرو شده است و مزید بر این علت باید اضافه برداشت های آب به خصوص در دشت مرکزی را نیز مدنظر قرار داد و میزان آب قابل برنامه ریزی هم که از سوی وزارت نیرو تعیین شده است نیز ۸۱ میلیون مترمکعب برای همه بخش های صنعت، کشاورزی، خدمات و خانگی است این در حالیست که اکنون بیش از ۱۴۰ میلیون مترمکعب در حال برداشت است.
وی تاکید کرد: فقط در دشت مرکزی زرندیه از حیث منابع زیرزمینی با کسری مخزن ۳۵ میلیون مترمکعبی مواجه هستیم و سطح آب هم هر سال بین ۸۰ تا ۸۵ سانتیمتر پایین تر می رود؛ از سوی دیگر همسایگی شهرستان زرندیه با دشت های تهران، شهریار، کرج و حتی کمی دورتر دشت های همدان که بالاترین رقم های فرونشست و اساسا رکورد میزان نشست را در ایران پس از اصفهان به خود اختصاص داده اند، به منزله زنگ خطر و هشدار جدی به مسئولین منطقه است که راهکاری پیشگیرانه اتخاذ کنند.
به گفته او، در چنین شرایطی وقوع فرونشست در منطقه غیرقابل انکار می باشد و چه بسا هم اکنون نیز در جریان باشد؛ از این رو چاره اندیشی در این خصوص قبل از تشدید موضوع برای دست اندکاران منطقه ضروری است.
راهکار جلوگیری از فرونشست در زرندیه و سایر دشت های کشور
مدیر سابق پژوهشکده مهندسی هیدرولیک و محیط های آبی موسسه تحقیقات آب ایران در ادامه راهکارهایی از جمله بازنگری به شیوه مدیریت منابع آب که از گذشته تاکنون اعمال شده است و سبب ایجاد وضع موجود می باشد و همچنین مدیریت جدی همراه با نظارت دقیق بر نحوه بهره برداری از منابع آب زیرزمینی و برخورد قاطع با متخلفان و جلوگیری از اضافه برداشت ها را از عوامل موثر در پیشگیری و یا کاستن از خطر فرونشست زمین در زرندیه و سایر دشت های کشور دانست.
به گفته او، پیگیری و یافتن منابع جدید تامین کسری آب منطقه زرندیه مانند انتقال آب از سد کوچری گلپایگان و یا محقق نمودن طرح انتقال پساب جنوب تهران به این شهرستان با هدف کاهش فشار وارده به مخازن و منابع آب زیرزمینی موجود و همچنین اصلاح الگوی کشت و جایگزینی کشت های کم آب بر به جای انواع پر مصرف، اصلاح روش آبیاری در منطقه و اجرای سامانه های نوین آبیاری به جای روش های غرقابی را از دیگر راهکارهای مقابله با فرونشست زمین در زرندیه برشمرد و البته اجرای آنها را مستلزم تامین و تخصیص اعتبارات لازم و کافی دانست.
خلج امیرحسینی همچنین توقف تعریف و اجرای طرح های جدید خصوصا با نیاز آبی بالا در منطقه تا قبل از چاره اندیشی و تامین منابع آبی مورد نیاز، فعالیت فرهنگی و روشنگری و اطلاع رسانی لازم از سوی مسئولان محلی و رسانه ها در راستای افزایش سطح اطلاعات عمومی در ارتباط با بحران کم آبی و پدیده فرونشست و ایجاد انگیزه بیشتر برای مشارکت جدی در اجرای برنامه های پیشگیری کاهش مصرف را در این زمینه بسیار موثر ارزیابی کرد.
به گفته این کارشناس، بازنگری جدید در طرح های توسعه ای منطقه از جمله طرح های هادی روستایی قبل از تعیین منابع آب پایدار برای آنها نیز یک ضرورت جدی است.
وی پیشنهاد کرد: به منظور درک بهتر و شناسایی دقیق از چگونگی وقوع فرونشست در دشت های منطقه زرندیه لازم است طرح های مطالعاتی جدید در دستور کار قرار گیرد تا با جمع آوری اطلاعات موجود، بررسی های میدانی و بکارگیری کارشناسان خبره بتوان از تشدید یا و قوع این رخداد خطرناک پیشگیری نمود.
شهرستان زرندیه در مرز میان استان های مرکزی و تهران با ۷۰ هزار نفر جمعیت واقع شده است که یکی از کانون های اصلی تولید محصول پسته و همچنین کشت های گلخانه ای به حساب می آید اما فقر منابع زیرزمینی آب در این شهرستان از یک سو و نداشتن حوزه آبریز و اتکا به منابع درون شهرستان باعث شده که در دست کم یک دهه آینده خطر جدی خشکی دشت ها، فرونشست زمین و از بین رفتن باغات و مزارع وجود داشته باشد و خبرگزاری ایرنا هم در این زمینه گزارشی با عنوان «شاید زرندیه برای ۱۰ سال آینده آب خوردن نداشته باشد» را در تاریخ نوزدهم تیر امسال منتشر کرد که در آن به فقر منابع آبی، کاهش چشمگیر بارش ها و شیوه مدیریت آب در این شهرستان پرداخته شد.
