در کیلومتر ۲۵ غرب شهر مامونیه مرکز شهرستان زرندیه و در حاشیه مسیر ساوه به بوئینن زهرا نمایی از کاروانسرای دوران شاه عباس صفوی به چشم می خورد که غریبانه و بی رمق در حال تخریب است و در این بین سودجویان و جویندگان گنج و دفینه هم با بیل و کلنگ بر پیکر نحیف این بنا زخم های فراوانی زده اند.
کاروانسرای «خشکه رود» از آثار شاخص دوران حکومت صوفیان بر ایران که در تاریخ چهاردهم مهر سال ۱۳۵۴ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید اکنون حال و روز خوشی ندارد و همچون یک بیمار محتضر نفس هایش به شماره افتاده است.
میراث فرهنگی استان مرکزی و شهرستان زرندیه هم به خوبی در جریان اهمیت، حجم تخریب و مشکلات این بنا قرار دارند و حتی در سال ۱۳۹۰ هم یکبار اقدام به مرمت آن با تامین اعتبارات کردند ولی مشکل بزرگتری که مانعی برای ورود جدی این دستگاه متولی شده است، مجهول المالک بودن کاروانسرای خشکه رود است.
موقعیت جغرافیایی کارونسرای خشکه رود که در مسیر تلاقی سه شهرستان زرندیه، ساوه و بوئین زهرا قرار دارد، ظرفیتی مناسب است تا با راهبردی اساسی از یک بنای در حال تبدیل به ویرانه شدن به مرکزی برای امور گردشگری، اقامتی و رفاهی بین راهی تبدیل شود و حتی ظرفیت برگزاری نماشگاه های صنایع دستی شهرستان های اطراف را هم دارد اما دریغ که این اثر فاخر تنها مهمانان شبانه ای را به خود می بیند که نه برای تکریم تاریخ بلکه برای تاراج آن به صورت سرزده می آیند و تمام پیکره اش را به سودای دفینه و گنج زخمی کرده اند.
مشکلات و موانع بر سر راه مرمت کاروانسرا
سرپرست اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان زرندیه در این خصوص به ایرنا، گفت: با توجه به موقعیت کاروانسرای خشکه رود و قرار گرفتن این بنای تاریخی در مجاورت شاهراه مواصلاتی شمال به جنوب کشور، ظرفیت فوق العاده ای به عنوان یک پروژه گردشگری دارد.
«زهرا رنجبر» اظهار کرد: در شرایط کنونی به دلیل مجهول المالک بودن کاروانسرا هرگونه اقدام در خصوص واگذاری، مرمت و احیاء و بهره برداری منوط به تعیین وضعیت مالکیت بنا می باشد.
به گفته او حل مشکل مالکیتی این بنای دوران صفویه از سوی واحد حقوقی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی در حال پیگیری است که در صورت برطرف شدن مشکل می توان نسبت به اجرای طرح های مرمت و تبدیل این مکان به پروژه ای گردشگری اقدام نمود.
سرپرست اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان زرندیه افزود: در سال ۱۳۹۰ اقداماتی در خصوص مرمت اضطراری بنای این کاروانسرا از سوی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی انجام شد اما با توجه به وسعت محدوده بنا و همچنین میزان تخریب و آسیب های موجود در بخش های مختلف سازه مرمت و احیای مجموعه نیازمند تخصیص اعتبارات ویژه است.
رنجبر گفت: در سال ۱۳۹۹ و از ردیف اعتبارات کمک های فنی و اعتباری تبصره ۱۹ مبلغی حدود ۱۰ میلیارد ریال برای مرمت کاروانسرای خشکه رود اختصاص یافت که در صورت مرتفع شدن مساله مالکیت و همچنین استقبال سرمایه گذار بخش خصوصی می توان با ارائه طرحی مناسب از ظرفیت های این بنا به عنوان مجموعه گردشگری، خدماتی و اقامتی بین راهی استفاده نمود.
عوامل طبیعی و حفاران؛ تهدید همیشگی برای کاروانسرا
سرپرست میراث فرهنگی زرندیه گفت: بنای کاروانسرای خشکه رود از طرف عوامل طبیعی مانند سیل، بارشها، زمین لرزه و همچنین عوامل انسانی یا حفاران غیرقانونی در معرض خطر جدی قرار دارد.
رنجبر اظهار داشت: مشخص نبودن مالک باعث و همچنین ماهیت بیابانی منطقه باعث شده است که حفاران و سودجویان با خیال دستیابی به گنج و دفینه وارد این کاروانسرا شده و منظره تاسف باری از سوراخ و حفاری ها را بر جلد، پی و سقف آن ایجاد کنند.
وی ادامه داد: از سویی امکانات، تجهیزات و نیروی انسانی کافی در اختیار یگان حفاظت میراث فرهنگی زرندیه قرار ندارد و فقط یک نفر در این رابطه خدمت می کند که اگر مثلا در تاریکی شب بخواهد برای مقابله به حفاران به محل اعزام شود با توجه به اینکه تجهیزات لازم را ندارد، ممکن است خطری برای او ایجاد شود.
وی گفت: گزارش هایی در مورد اقدام به حفاری در کاروانسرای خشکه رود دریافت کردیم و پیگیری هایی نیز به عمل آمده است اما به دلیل بُعد مسافت و بیابانی بودن منطقه تا رسیدن یگان حفاظت اثری امکان شناسایی متخلفان میسر نشد و نتیجه ای نیز به همراه نداشت.
وی گفت: در جلسه توجیهی با دهیاران روستاهای اطراف از آنها خواسته ایم که در صورت مشاهده فعالیت افراد سودجو و حفاران غیرمجاز در اطراف این کاروانسرا یا هر بنای تاریخی دیگری، مراتب را به نیروی انتظامی اطلاع دهند.
در اطراف این کاروانسرای برجا مانده از دوران صفویه مردمان عشایر نیز سکونت دارند و «حاج اسد جعفری» از بزرگان ایل «کله کوهی» ساکن منطقه در گفت و گو با ایرنا از دغدغه خود در این خصوص سخن گفت.
وی اظهار کرد: هر روز در مسیر مامونیه به طرف سیاه چادرهای عشایر از کنار این کاروانسرا عبور می کنیم اما متاسفانه برخی افراد سودجو که اهمیتی به تاریخ و تمدن ایران زمین نمی دهند با سودای دستیابی به گنج، شبانه و به خصوص در فصل زمستان وارد محوطه شده و جای جای این بنای ارزشمند را سوراخ کرده اند.
حاج اسد گفت: ما، عشایر ساکن منطقه دغدغه زیادی در مورد این کاروانسرا داریم و تا آنجا که مقدور باشد برای صیانت از این بنا و مقابله با گنج یاب ها اقدام و مراتب را به مسئولان ذیربط اعلام می کنیم.
به گفته او شرایط بنای کاروانسرا به گونه ای است که حدود ۶۰ درصد از آن تخریب شده است و اگر هرچه زودتر در این خصوص راهکاری برای مرمت اتخاذ نشود دامنه تخریب و نابودی این بنای ارزشمند بیشتر خواهد شد.
کاروانسرای خشکه رود را بشناسیم
بنای کاروانسرای خشکه رود در جنوب غربی شهرستان زرندیه و در حدود ۲۵ کیلومتری شهر مامونیه در حاشیه شاهراه مواصلاتی ساوه به بوئین زهرا از توابع استان قزوین قرار دارد.
وجه تسمیه این بنای تاریخی که از جمله کاروانسراهای چهار ایوانی و با صحن مرکزی محسوب می شود، همجواری با روستایی به نام خشکه رود است که در حواشی بیابان به عنوان مرکز جمعیتی و سکونتگاهی تلقی می شد.
دروازه ورودی بنا در ضلع شرقی واقع شده و در نمای بیرونی و در طرفین درگاه و جلوخان ورودی ۱۰ حجره برای استراحت مسافرین وجود دارد؛ پس از ورودی هم به یک دالان وسیع می رسیم که در طرفین دالان ۲ سکو و چهار درگاه که به اتاق های جنب دالان راه می یابند قرار دارد.
همچنین در این فضا ۲ راه پله برای دسترسی به بام وجود دارد و در طرفین سقف دالان و جلوخان هم ۲ اتاق بزرگ و ۲ بهار خواب رو به حیاط قرار گرفته است که به وسیله یک راهرو باریک از روی سقف دروازه با یکدیگر مرتبط هستند.
پس از عبور از پیشخوان ورودی، وارد حیاط کاروانسرا می شویم و فرم حیاط نیز به شکل چهارضلعی مستطیل است که طول آن شمالی - جنوبی و عرض آن نیز شرقی - غربی است.
در طرفین ایوان ها پنج ایوانچه وجود دارد که به اتاقهایی که برای استراحت مسافرین در نظر گرفته شده است، راه دارد.
در دیوار تمام اتاق ها طاقچه و اجاق برای پخت و پز تعبیه شده است و در پشت اتاق ها نیز اصطبل (شترخان) وجود دارد و در فضای شترخان هم حجره هایی برای استراحت ساربانان قرینه با اتاق و ایوانچه ها قرار دارد.
در مرکز حیاط کاروانسرا نیز یک آب انبار برای ذخیره و جمع آوری آب وجود دارد که بخش زیادی از آن تخریب شده است.
عمده مصالح به کار رفته در ساخت بنای کاروانسرای خشکه رود از نوع آجر و سنگ است و از جمله تزئینات به کار رفته نیز می توان به مقرنس کاری گچی و آجری نیم گنبد جلوخان ورودی و کلمات یا علی مدد در بدنه جنوبی جلوخان با نماکاری آجری اشاره کرد.
