اجرای طرح های آبخوان داری و مهار سیلاب در دشت زرندیه و بهره برداری از آن پس از ۲۳ سال کام کشاورزان و باغداران به خصوص در بخش خشکرود را شیرین کرد و شواهد نشان از جان گرفتن دوباره این دشت دارد.
اجرای این طرح از سال ۱۳۷۵ به اهتمام محققان و پژوهشگران مرکز تحقیقات جهاد کشاورزی و همچنین حوزه آبخیزداری استان مرکزی کلید خورد و با حمایت های دولت و جدیت مدیریت استان در اوایل امسال بالاخره به ثمر نشست تا دشت مهم و با استعداد زرندیه بار دیگر بستری برای رونق فعالیت های کشاورزی و باغداری و تولیدات این عرصه شود.
اهمیت اجرای طرح های آبخوان داری
بر اساس اعلام روابط عمومی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان مرکزی به ایرنا، در مناطق خشک و نیمه خشک تهی شدن سفره‌های آب زیرزمینی به دلیل بهره برداری بی رویه از این منابع همراه با نبود جایگزین طبیعی آب برداشت شده به دلیل رفتارهای هیدرولوژیکی این توهم را به وجود آورده است که چنین عرصه هایی غیرتولیدی بوده و شرایط بیابانی بر آنها حاکم می باشد.
بالا بودن شدت نفوذ پذیری، قابلیت ذخیره‌سازی آب در رسوبات دانه درشت و توان طبیعی سیلاب‌ها در بارورسازی این عرصه‌ها از مواردی هستند که امروزه نمود خود را در بحث نوین و کارآمد آبخوان‌داری آشکار کرده اند به طوری که در صورت سرمایه گذاری در سطح ملی و با به کار گرفتن شیوه های بهره برداری از سیلاب با مهار سیلاب‌ها علاوه بر احیای عرصه های خشک و به ظاهر بیابانی در قالب احیاء و توسعه کشاورزی، پایداری تولید، احیاء و توسعه جنگل‌ها و مراتع، بازسازی محیط زیست و مخازن زیر زمینی تهی از آب، امکان دستیابی به آب را به صورت پایدار با اجرای روش های ساده و مردمی امکانپذیر می کند.
مهار روان آب‌های سطحی و سیلاب‌ها به گونه مطلق حتی با احداث سدهای عظیم مخزنی به دلیل انباشت سریع رسوبات در دریاچه سدها میسر و ممکن نیست و از سویی کاهش سریع عمر مفید سدها تحت تاثیر پدیده گل انباشتگی پایداری توسعه از این طریق را در پرده ابهام قرار داده است.
آبخوان‌ها در واقع سدهای زیر زمینی هستند که بدون نیاز به داخالت انسان برای احداث، با مشکل گل انباشتگی نیز روبرو نیستند به طوری که در صورت تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها با استفاده از سیلاب، ضمن دستیابی به اهدافی چون کاهش خسارت سیل و افزون بر ذخیره سازی پایدار آب، دستاوردهای چشمگیر دیگری از قبیل کاهش هزینه‌های مبارزه با سیل و زیان‌های ناشی از آن، جلوگیری از بیابانی شدن مناطق و مهار شن‌های روان و احیای مناطق خشک و نیمه خشک، توسعه کشاورزی، احیاء و بهبود دیمزارها، منابع طبیعی تجدید شونده، احیا و حفظ محیط زیست، اشتغال‌زایی و جلوگیری از مهاجرت روستائیان، ذخیره سازی آب در مخازن زیر زمینی و استفاده از مواد محموله سیلاب‌ها برای احیاء اراضی و حاصخلیز نمودن عرصه‌های غیرتولیدی را در پی دارد.
ویژگی عمومی دشت زرند و دلایل انتخاب بعنوان عرصه پخش و ایجاد ایستگاه‌آبخوانداری
در بخش دیگری از این تحقیق آمده است: دشت زرند به عنوان یکی از حاصلخیزترین دشتهای استان مرکزی با مساحتی برابر ۳۱۳ هزار و ۶۵۸ هکتار در شمال شهرستان ساوه واقع است که به وسیله کوهها محصور شده است.
حوزه آبخیز دشت زرند (یا سه رود) یکی از زیر حوزه های آبخیز دریاچه نمک است و از مهمترین عواملی که سبب شد این حوضه به عنوان مناسب ترین مکان برای احداث ایستگاه پخش انتخاب شود می‌توان به دبی‌های سیلابی و فصلی، کمبود آب زراعی و شرب، وجود مزارع تولیدی نیازمند به آب، افت فزاینده سطح آب زیرزمینی سالانه و همچنین ظرفیتهای آبرفتی مناسب اشاره نمود.
منطقه اجرای طرح، بخشی از دشت شهرستان زرندیه در استان مرکزی است که در ۵۲ کیلومتری شمال شهرستان ساوه در مسیر جاده ساوه به بوئین زهرا در عرض شمالی ۳۵ درجه واقع شده است.
رودخانه خشکرود به عنوان محور اصلی این طرح، سالانه حدود ۳۴ میلیون مترمکعب سیلاب دارد و در ابتدا با هدف منحرف نمودن سیلاب از رودخانه و هدایت آن به عرصه پخش سیلاب یک بند انحرافی در مسیر (بعد از پل جاده ساوه - بوئین زهرا به سمت خشکرود) احداث شد.
از این بند حداکثر ۱۰ مترمکعب سیلاب توسط کانال به سد خاکی که علاوه بر تغذیه نقش رسوبگیر نیز دارد، هدایت و پس از ان هم به عرصه (اراضی بایر مرتعی) وارد و پخش می شود.
سیلاب در هنگام عبور از عرصه به زمین نفوذ می کند و مازاد آن نیز از انتهای عرصه وارد رودخانه می شود ضمن اینکه بخشی از سیلاب این رودخانه از طریق مقسم دیگر در طرف مقابل با کانال انتقال به سمت بخش دیگری از عرصه منحرف می‌شود.
علاوه بر این، جریان رودخانه‌های دیگر منطقه از جمله، «ویدر»، «سیدآباد» و «ازون بایر» که مقدار دبی بسیار کمتری نسبت به رودخانه خشکرود دارند نیز در سطوح پخش پایین دست وارد می‌شوند.
وسعت کل عرصه پخش حدود سه هزار و ۵۰۰ هکتار است که ۸/۸ هکتار از آن وسعت عرصه ساختمان ایستگاه می باشد و کل عرصه طول کانال‌های توزیع، انتقال و پخش حدود ۸/۴ کیلومتر می‌باشد.
اگر در نظر گرفته شود که وقوع سیلاب از چهار رودخانه جریان کل عرصه پخش را بپوشاند، برآورد می‌شود حداقل در یکبار آبگیری حدود سه میلیون مترمکعب جریان در عرصه پخش و حدود ۳/۲ میلیون مترمکعب در حوضچه‌های رسوبگیر ذخیره می‌شود.
دستاوردهای عرصه و ایستگاه پخش سیلاب
روابط عمومی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان مرکزی در ادامه این پژوهش افزود: با وجود خشکسالی ها، کاهش مقدار بارندگی و بخصوص پوشش برفی در سالهای پس از ایجاد ایستگاه ۱۷ مورد سیل در فاصله سالهای ۱۳۷۶ تا ۱۳۹۸ در این منطقه حادث شده که سطوح پخش و تاسیسات ایجاد شده علاوه بر مهار آن و تغذیه سفره آب زیرزمینی دشت (حجم برآوردی پخش شده حدود ۹ میلیون مترمکعب)، خسارت های ناشی از این بلایای طبیعی نیز کاهش یافته است.
پیامد بارشهای چهارم تا هفتم اسفند پارسال وارد سطوح پخش و حوضچه‌های رسوبگیر شد به طوری‌که بند رسوبگیر بالای ساختمان ایستگاه پس از پر شدن به حجم بیش از ۲ میلیون متر مکعب، از تاریخ ۲۱ فروردین ۹۹ سرریز و وارد کانال‌های انتقال و عرصه پخش شد که طبق برآورد صورت گرفته تا تاریخ اول اردیبهشت امسال حدود ۶/۴ میلیون مترمکعب جریان از چهار رودخانه اصلی ذخیره و پخش شده است.
علاوه بر این، از دستاورد مهم دیگر حذف کامل خسارت سیل است که توجیه مناسبی بر ایجاد و لزوم حفظ و تداوم سطوح و ایستگاه تحقیقاتی آموزشی و ترویجی خشکرود زرندیه را دارد.
افزایش پوشش گیاهی در عرصه که نقش مهمی در ترسیب کربن (روند ذخیره کربن موجود هوا در خاک و گیاهان که سبب کاهش گازهای گلخانه ای و ارتقای کیفیت هوا می شود) دارد نیز از دستاوردهای مهم می‌باشد ضمن اینکه جبران افت سطح آب‌های زیرزمینی و افزایش آبدهی قنوات، چاه‌ها و چشمه‌ها و تنوع جانوری به خصوص پرندگان نیز می تواند از نتایج مثبت ایستگاه پخش سیلاب زرندیه باشد.
این ایستگاه تحقیقاتی، ترویجی و آموزشی پخش و توزیع سیلاب در سوم اردیبهشت امسال نیز مورد بازدید استاندار مرکزی قرار گرفت.
با توزیع سیلاب در آبخوان خشکرود، دشت زرندیه جان دوباره یافت و نتیجه زحمات محققان و پژوهشگران مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان مرکزی به ثمر نشست.
پس از بارشهای اوایل اسفند سال گذشته به تدریج سیلاب از طریق رودخانه های خشکرود، ویدر، ازون باید و سیدآباد وارد عرصه پخش شد و تنها در ۱۰ روز میزان ذخیره جریان در سد رسوبگیری از رودخانه خشکرود به بالای ۲ میلیون مترمکعب رسید و از روز ۲۱ فروردیننیز با پر شدن کامل (سه میلیون مترمکعب) از طریق سرریز آن با دبی ۶ تا هشت مترمکعب بر ثانیه وارد عرصه پخش شد.
این طرح برای ساکنان روستاهای پایین دست بخصوص روستای خشکرود که مشکلات سیلاب های مخرب و سهمگین این رودخانه، افت سطح چاه های کشاورزی و کاهش جریان چشمه ها و قنوات را به یاد دارند، بسیار نافع است.
لازم به ذکر است عرصه پخش این طرح به مساحت حدود سه هزار هکتار از سال ۱۳۷۵ به مدت یکسال با تلاش محققان و پژوهشگران مرکز تحقیقات اراک به خصوص حوزه آبخیزداری با هدف مهار سیلاب های مخرب و جبران افت قابل توجه آبخوان دشت زرند و بهره وری از سیلاب ایجاد شد و آبگیری بخشی از سامانه پس از حدود ۲۳ سال بدون نقص و تخریب انجام شد.
شهرستان زرندیه با ۷۰ هزار نفر جمعیت از کانون های اصلی تولید پسته در کشور با داشتن افزون بر ۱۲ هزار هکتار باغ و همچنین در زمره مناطق صنعتی استان مرکزی با ۳۲۰ کارخانه فعال است.
